Po 4000 p.n.e. w południowej Szwecji pojawiła się kultura rolnicza. Rozpoczął się proces przejścia od gospodarki zbieracko-łowieckiej do osiadłej gospodarki opartej na rolnictwie i hodowli. W wielu miejscach odnaleziono kości wołów oraz owiec i kóz, a także świń. Kości dzikich zwierząt są też powszechne, co świadczy, że myślistwo oraz rybołówstwo nadal pełniło ważną rolę. Przejście to wiąże się z powstaniem nowych struktur społecznych. Pojawiają się duże grobowce kamienne, tzw. grobowce megalityczne, których budowa ma związek z wpływami z kontynentu. Następuje dalszy rozwój garncarstwa. Klimat był łagodniejszy niż obecnie. Z wody zaczęła się wynurzać Dolina Melaru, Skanię oddzielały już od Danii wody Sundu. Pod wodą znajdowało się jeszcze współczesne wybrzeże Norrlandu.

Siekiera bojowa, III tys. p.n.e. Ryc. w Nordisk familjebok (1917) (Wikimedia Commons)

Pojawienie się rolnictwa ok. 4000 p.n.e.

Kultura rolnicza narodziła się na Bliskim Wschodzie i stamtąd rozszerzyła się na Europę. Kwestia, w jaki sposób rolnictwo przybyło i rozprzestrzeniło się po Skandynawii jest dyskusyjna. Według jednej teorii do Skandynawii napłynęła od południa nowa grupa ludności, przynosząc ze sobą umiejętność uprawy i hodowli. Równolegle w tym czasie w południowej Skandynawii rozwijała się kultura pucharów lejkowatych. Według innej teorii umiejętność uprawy rozwinęła się w Skandynawii bez udziału ludności napływowej już w późnym okresie kultury Ertebölle. Wzrost liczby ludności spowodował brak żywności, co przyśpieszyło rozwój umiejętności uprawy zboża. Zgodnie z kolejną teorią kontakty z mieszkającą na południe od Skandynawii ludnością przyniosły ze sobą wymianę towarową, dzięki czemu na Północy pojawiło się zboże i zwierzęta hodowlane. Najprawdopodobniej wszystkie te czynniki odegrały swoją rolę.

W południowej Szwecji uprawiano pszenicę i jęczmień. Także we wschodniej części Svealandu odnaleziono ślady wczesnego pojawienia się tam rolnictwa. Znalezisko we Vrå w Södermanlandzie świadczy o znajomości uprawy pszenicy i jęczmienia. Jednak przyjmuje się, że zmiany klimatyczne i oziębienie spowodowały zanik uprawy w regionie Melaru. Rolnictwo powróciło jednak na tamte obszary ok. 2500 p.n.e. Na sporadyczne ślady uprawy pszenicy natrafiono także na wybrzeżu Norrlandu (ok. 2000 p.n.e.), gdzie jednak dopiero po 500 p.n.e. uprawa i hodowla zaczęła odgrywać poważniejszą rolę.

Kultury neolityczne

Periodyzacja

Neolit na obszarze Szwecji dzieli się na następujące okresy i podokresy:

– wczesny neolit (ok. 4000/3950–3350/3300 p.n.e.)

• wczesny neolit I (ok. 4000/3950–3500 p.n.e.) (starsza faza kultury pucharów lejkowatych)
• wczesny neolit II (3500–3300 p.n.e.) (kultura pucharów lejkowatych)

– środkowy neolit (ok. 3350/3300–2400 p.n.e.)

• środkowy neolit A (3350/3300–2900/2700 p.n.e.) (młodsza faza kultury pucharów lejkowatych, starsza faza kultury ceramiki dołkowej)
• środkowy neolit B (2900/2700–2400 p.n.e.) (kultura toporów bojowych, kultura ceramiki dołkowej)

– późny neolit (2400–1800 p.n.e.) (kultura późnoneolityczna; nazywana także kulturą grobów skrzynkowych).

Ze znalezisk wynika, że różnice pomiędzy ludnością kultury pucharów lejkowatych i ceramiki dołkowej nie były wielkie. Obie grupy zależne były od lokalnych surowców, były to gospodarki mieszane. Kultura pucharów lejkowatych miała bliskie kontakty z kontynentem, co wyraźnie różni ją od kultury ceramiki dołkowej. Stopniowo rosła liczba ludności i organizacja społeczeństwa, rozwijała się gospodarka. Na warunki życia duży wpływ miały utrzymywane kontakty z innymi obszarami. Większe różnice są pomiędzy dwoma starszymi kulturami a kulturą toporów bojowych, która także utrzymywała szerokie kontakty z kontynentem. Przypuszcza się, że obie grupy ludności potrafiły żyć na jednym terenie. Wszystko to jest jednak przedmiotem teoretycznych spekulacji.

Kultura pucharów lejkowatych (Trattbägarkulturen; TRB) 4000–2700 p.n.e.

Kultura pucharów lejkowatych była pierwszą kulturą rolniczą na Północy. Obejmowała swoim zasięgiem stosunkowo duży obszar, rozciągając się od Holandii po Polskę oraz sięgając po Trøndelag i Dalälven. W południowej Skandynawii rozwinęła się po ok. 4000 p.n.e. i po ok. 2700 p.n.e. zastąpiona została kulturą toporów bojowych. Obie kultury wykazują między sobą jedynie minimalne podobieństwa.

Grobowce megalityczne i miejsca kultu

Kultura pucharów lejkowatych, charakteryzująca się często bogato zdobioną ceramiką, dominowała w południowej Skandynawii w okresie 4000–2700 p.n.e. Zalicza się do niej dolmeny (dösar) i grobowce korytarzowe (gånggrifter), budowane przez ludność rolniczą w Skanii i zachodniej Szwecji oraz w kilku przypadkach w Östergötalandzie i na Olandii. Najstarsze dolmeny przeznaczone były dla jednej osoby, lecz w większości, podobnie jak i we wszystkich komorach grobowcowych odnaleziono szczątki wielu osób. Zmarłych grzebano z ceremonią. Ciało zamarłego składano do grobu z różnymi przedmiotami.

Grobowce megalityczne nie są w Szwecji zbyt liczne, w porównaniu np. z Danią. W Szwecji jest znanych ponad 100 dolmenów i ok. 300 grobowców korytarzowych, z których ponad 200 znajduje się na równinie Falbygden (okolice Falköping) w Västergötalandzie. Większość z tych budowli powstała ok. 3000 p.n.e., ale były one używane do końca neolitu. Odnaleziono także ślady po prostych pochówkach ziemnych pochodzących z tego okresu oraz pojedyncze groby ciałopalne. W niektórych z nich znaleziono ślady po drewnianych trumnach.

Mniej zachowało się śladów po osadnictwie tego okresu, które mogły znajdować się niedaleko kompleksów grobowych. Ich budowa wymagała dobrze zorganizowanego społeczeństwa. Należało znaleźć odpowiednie kamienie, odpowiednio je ociosać i ustawić. Wymagało to sporego nakładu sił wielu ludzi, więcej niż kilku rodzin.

Można przypuszczać, że kompleksy grobowców były miejscami kultu w danej okolicy. W Skanii i w Danii w wielu miejscach natrafiono na ślady po palisadzie otaczającej często duży obszar, przypuszczalnie miejsce kultu. Najczęściej jest to naturalnie ograniczony obszar, np. niewielki półwysep, przylądek. Odnaleziono też różnego rodzaju ślady po rytualnych ofiarach. Miejsca te pochodzą z okresu, kiedy już zaprzestano budowy grobowców megalitycznych. Znanym miejscem kultu z tego okresu jest zbudowana na torfowisku Broby pod Alvastra platforma z żerdzi, datowana na 3000 p.n.e. Konstrukcję budowano w etapach. Ponad 800 w większości dębowych pali wbito w dno jeziora i torfowiska. Na palach zbudowano platformę. Budowle uważa się za miejsce kultu, używane przez okolicznych mieszkańców przez kilkadziesiąt lat. Duże znaleziska ceramiki i przedmiotów krzemiennych wiążą budowle na torfowisku Broby z kulturą pucharów lejkowatych i późniejszą kulturą ceramiki dołkowej.

Kultura ceramiki dołkowej (Gropkeramiska kuluren; GRK) 3200–2300 p.n.e.

Większość śladów po osadnictwie we wschodniej części środkowej Szwecji zalicza si do kultury ceramiki dołkowej, której nazwa pochodzi od sposobu zdobienia ceramiki. Rozwijała się równolegle obok kultury pucharów lejkowatych oraz w okresie schyłkowym z kulturą toporów bojowych. Większość osad położona była na wybrzeżu lub nad dużymi jeziorami. Łowiectwo i rybołówstwo dominowało, mniejszą rolę odgrywała hodowla. Do wyrobu narzędzi używano kwarcu, czasami krzemienia. Odkryto proste groby ziemne w pobliżu osad tej kultury.

Zdobienie ceramiki przypomina kulturę ceramiki dołkowo-grzebykowej (Finlandia) oraz wczesny okres ceramiki pucharów lejkowatych (Skania). Z oboma tymi grupami kultura ceramiki dołkowej miała kontakty. Przyjmuje się, że kultura ceramiki dołkowej wywodzi się ze wschodniej części środkowej Szwecji. Rolnictwo było słabiej rozwinięte. Dominowało myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo. Powszechnie używano na tym obszarze, znanej już w mezolicie, siekiery owalnej (trindyxa).

Kultura toporów bojowych (Stridsyxekulturen) 2900–2300 p.n.e.

Po kulturze pucharów lejkowatych nastąpiła kultura toporów bojowych (stridsyxekulturen), znana w starszej literaturze jako kultura siekier w kształcie łodzi (båtyxekulturen). Nowa kultura rozprzestrzeniła się na całą południową i środkową Szwecję, stanowiąc lokalny, skandynawski wariant kultury ceramiki sznurowej, występującej w Europie Północno-Wschodniej. Typową dla tego okresu jest starannie oszlifowana „siekiera bojowa” w kształcie odwróconej łodzi, o zdecydowanie prestiżowym charakterze. Znaleziska występują od Bornholmu i Skanii po Uppland i dalej wzdłuż wybrzeża po Norrbotten i norweski Trøndelag. Charakterystyczna jest też ceramika zdobiona jest charakterystycznym odbiciem sznura – amfory o baniastym brzuścu, esowate puchary.

Zmienił się też obrządek grzebalny. Zaprzestano budowy wielkich grobowców kamiennych. Zmarłych grzebano osobno w ziemi (pojedyncze lub podwójne groby tuż pod powierzchnią ziemi, z usypanym niewielkim kopcem grzebalnym). Zmarły ułożony był na boku (mężczyźni na prawym, kobiety na lewym boku), z podgiętymi kolanami. Ciała składano do grobu najczęściej na linii północ-południe. Obok zmarłego często kładziono naczynie, przedmioty krzemienne lub ozdoby z bursztynu, a także obok mężczyzn kamienną siekierę bojową w kształcie łodzi. Rzadko spotykane są groby wielokrotne lub ciałopalne.

Odnalezione przedmioty, zwłaszcza pochodzące z najwcześniejszego okresu, wskazują na duże związki z kontynentem, jednak różnice są na tyle duże, iż można przypuszczać, że kultura toporów bojowych powstała i rozwinęła się na terenie Szwecji. Uprawa i hodowla były podstawą gospodarki, uzupełnianej myślistwem. Śladów po osadnictwie nadal jest niewiele.

Późny neolit (Senneolitikum) 2400–1800 p.n.e.

Po ok. 2400 p.n.e. rozwinęła się kultura późnoneolityczna, mająca jeszcze wiele cech wspólnych z kulturą toporów bojowych. Okres ten w południowej Skandynawii charakteryzuje się dużymi wpływami z obszaru Europy Zachodniej. W Szwecji nazywany jest też czasami grobów skrzynkowych (Hällkisttid). Kultura późnoneolityczna, podobnie jak wcześniej kultura pucharów lejkowatych, obejmowała dużą część południowej Skandynawii, Zelandię i Gotlandię. Kultura ceramiki dołkowej zanikła, nie zostawiając za sobą żadnych śladów. Zanikła także kultura toporów bojowych.

Po stosunkowo szybkim przejściu do kultury późnoneolitycznej południowa Skandynawia stała się na nowo stosunkowo jednorodnym obszarem kulturowym. Pozostałości materialne w Szwecji, Norwegii i Danii są podobne, równocześnie Zelandia i Gotlandia na nowo stały się ważnymi częściami kultury skandynawskiej. Przejście do epoki brązu odbyło się stopniowo – w niewielkiej skali na początku epoki brązu ok. 1800 p.n.e, nabierając tempa dopiero po 1500 p.n.e.

Znaleziska z okresu późnoneolitycznego, do ok. 1800 p.n.e., różnią się znacznie od dotychczasowych. Nowe typy siekier, ostrzy, strzał, krzemiennych sztyletów oraz formy ceramiki rozprzestrzenione są na obszarze Skandynawii, jednak w mniejszym stopniu we wschodniej części Szwecji środkowej. Powszechne są znaleziska prostych siekier, rozprzestrzenione aż do wybrzeży Norrlandu, sięgając północnego Ångermanlandu.

Wytworzył się nowy rodzaj grobów – groby skrzynkowe (hällkistan), w których grzebano wielu zmarłych. Znajdują się one w całej południowej Szwecji, zarówno przy wybrzeżach, jak i w głębi lądu. Świadczą one o osadnictwie wewnątrz Smålandu, w Dalslandzie i Värmlandzie. Nie występują one jednak we wschodniej części Szwecji środkowej. Liczba odkrytych śladów po osadnictwie nie jest tak duża jak w poprzednich okresach. Odkryto jednak pozostałości po prostokątnych domostwach z rzędem pali wbitych na środku. Wiele przedmiotów krzemiennych przypomina kształtem i formą przedmioty wyrabiane z miedzi i brązu w tym okresie na kontynencie. Świadczyć to może o ponadregionalnych kontaktach. Formy pochówku także przypominają występujące na kontynencie. Jednak ceramika i kamienne siekiery typowe są dla kręgu skandynawskiego.

Podobne przemiany dokonywały się jednocześnie na terenie Danii i północnych Niemiec, gdzie wyraźne są wpływy środkowo- i zachodnioeuropejskie. W Europie Środkowej i Zachodniej, jak można wnioskować ze znalezisk, nastąpił w tym okresie rozwój tamtejszych społeczeństw, zdolnych do dystrybucji i wymiany metali, najpierw miedzi, a potem brązu. Bogato zdobione przedmioty metalowe stały się symbolem statusu. Poszukiwanie dostępu i wymiana metali nadały nowy wymiar pojęciu władzy i kontaktów międzyregionalnych. W rezultacie południowa Szwecja stała się częścią rozpoczynającej się nowej epoki, gdzie szerokie kontakty z kontynentem odgrywały decydującą rolę. Początkowo Szwecja środkowa i Norrland, gdzie ciągle widoczne były wpływy Europy Północno-Wschodniej stały na uboczu tych przemian.

Norrland 4000–1800 p.n.e.

Rozwój Norrlandu różni się od rozwoju pozostałej części Skandynawii. Częściowo wynika to z tego, że badania archeologiczne nie były tam aż tak intensywne, jak na południe od Dalälven. Widoczne są wyraźne związki z południem, ale także z obecną Norwegią i Finlandią. Cały obszar północnej Skandynawii należy uznać za archeologiczną całość. Na ten okres datowane są pierwsze sporadyczne ślady rolnictwa w północnej Szwecji, głównie w pasie wybrzeża. Rolnictwo, jako podstawa gospodarki, wkroczyć miało na te obszary dopiero w epoce żelaza i na początku czasów historycznych.

Tysiące znanych śladów po osadnictwie pokrywa obszar na północ od Dalälven. Szczególnie dużo w pasie wybrzeża oraz w głębi lądu nad większymi jeziorami (łatwy dostęp do ryb i ptaków wodnych oraz do zwierząt leśnych: łosi, bobrów, ptaków). Polowano także na renifery bliżej obszarów wysokogórskich. W pasie wybrzeża do wyrobu narzędzi używano przede wszystkim wydobywanego tam kwarcu, w głębi lądu dominował kwarcyt. Łupek był także dobrym materiałem, występującym na wybrzeżu Ångermanlandu oraz w pasie wysokogórskim. Znaleziono łupkowe noże i sztylety z wyrytą najczęściej głową łosia, podstawowego zwierzęcia łownego. Ostrza strzał i oszczepów oraz różnorodne sztylety i noże wytworzone z łupku są powszechne środkowym Norrlandzie; pojedyncze odnajdywane są też na południe od Dalälven. Ponieważ wiele typów norrlandzkich przedmiotów z łupku jest dość charakterystycznych, mówi się czasami o norrlandzkiej lub północnoskandynawskiej kulturze łupkowej.

Zaskakującymi znaleziskami są odnajdywane w wielu osadach w Norrbotten i północnej Laponii ślady po fundamentach domostw i ziemianek, w formie widocznego wału ziemi. Na jednym stanowisku można zauważyć ślady nawet po ok. 20 okrągłych, prostokątnych lub owalnych ziemiankach. Do najbardziej znanych należy znalezisko pod Vuollerim na południe od koła podbiegunowego, datowane ok. 4000 p.n.e. Osada ta należy do grupy spotykanej w północnej Finlandii i Rosji i zaliczanej do kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej (Kamkeramiska kulturen).

W środkowym Norrlandzie i w pewnych częściach północnego Norrlandu natrafiono na ok. 30 stanowisk z malowidłami i rytami naskalnymi, większość z okresu 4000–2000 p.n.e. Około 10 takich stanowisk znajduję się również w Bohuslänie i Värmlandzie. Najpowszechniejszym motywem są łosie i ludzie oraz w pasie górskim także renifery. Miejsca te można uważać za odpowiedniki rytualnych miejsc kultu w południowej Skandynawii. Usytuowane są w miejscach stosunkowo wówczas gęsto zaludnionych. Malowidła znajdują się na dużych, pionowych i dobrze widocznych ścianach skalnych, zaś ryty naskalne odkryto w większości w pobliżu rzek.

Najbardziej znane jest Nämforsen na rzece Ångermanälven w północnym Ångermanlandzie, gdzie długo istniała osada myśliwych. Miejsce to stanowiło wielką pułapkę dla zwierzyny łownej. Myśliwi, ich kobiety i dzieci oraz psy przeprowadzali wspólną nagonkę, zganiając łosie na zbocze skał i wodospadów. Odkryto tam ok. 1700 wyrytych figur naskalnych. Większość z nich przedstawia łosie, ale także ryby, ptaki i psy. Są one różnych rozmiarów, od niewielkich po wielkość naturalną. Nämforsen było też placem handlowym. Przypuszcza się, że przybywali tam ludzie mieszkający bardziej na południe, aby wymienić swe towary na skóry, mięso i ryby. Narzędzia i ryty naskalne wskazują, że myśliwi z Norrlandu mieli silne związki ze wschodem, Finlandią i północną Rosją.

Na wybrzeżach Norrlandu odkryto wiele ceramiki i przedmiotów kamiennych wskazujących na szerokie kontakty z południem. W północnym Hälsinglandzie odnaleziono osady należące do kultury ceramiki rytej oraz siekiery należące do kultury toporów bojowych. Ślady po kulturze pucharów lejkowatych odkryto najdalej w Västerbotten.

Bogate w ceramikę stanowisko Hedningahällan w Hälsinglandzie, pochodzące z ok. 2000 p.n.e., wiąże kulturę ceramiki dołkowej z kulturą toporów bojowych, mając jednocześnie wiele lokalnych wpływów. Dominują tam kości fok, znalezione jednak także kamień służący do mielenia oraz zwęglone ziarna kukurydzy. Odkryto także małe figurki z wypalonej gliny, przedstawiające ludzi i zwierzęta. Geologiczna datacja linii brzegowej wskazuje, że ok. 2000 p.n.e. miejsce to było niewielką skałą oblaną dookoła wodą. Z tego powodu uważa się, iż było to miejsce rytualne, w rodzaju platformy pod Alvastra.

Kategorie:Artykuły, Historia Szwecji, Prehistoria

Tagi: Neolit, Prehistoria Szwecji