Przebieg wydarzeń przy Norrmalmstorg

Napastnik, uzbrojony w pistolet maszynowy Kpist m/45 i materiał wybuchowy, wybrał spośród personelu zakładników – trzy młode kobiety. Były to: Kristin Enmark (ur. 1950), Birgitta Lundblad (ur. 1942) i Elisabeth Oldgren (ur. 1952). (Czwarty zakładnik, Sven Säfström (ur. 1949), do pewnego czasu ukrywał się pomieszczeniach banku; po wykryciu dołączył do zakładniczek w skarbcu.) W tym czasie na miejsce przybyły pierwsze policyjne radiowozy, zaalarmowane przez jednego z bankowców. Dwóch policjantów weszło do środka, gdzie zostali przywitani ogniem i zmuszeni do wycofania się. Jeden z nich został postrzelony w rękę.

Przestępca przedstawił policji swoje żądania, które sprowadzały się do: uwolnienia z więzienia Clarka Olofssona (ur. 1947 w Trollhättan), znanego kryminalisty, zamkniętego wówczas w zakładzie karnym w Norrköping[2], równowartości 3 milionów koron w szwedzkiej i zagranicznej walucie, szybkiego samochodu do ucieczki razem ze zwolnionym i przywiezionym na Norrmalmstorg Clarkiem Olofssonem oraz dwóch pistoletów, kamizelek kuloodpornych i hełmów.

Policja rozpoczęła negocjacje. Żądania napastnika miały zostać spełnione, a odpowiednie decyzje zostały podjęte na najwyższym szczeblu. Rząd Olofa Palme zgodził się na uwolnienie Clarka Olofssona i przewiezienie go do banku przy Norrmalmstorg. Jeszcze tego samego dnia, około 4 po południu, Olofsson był już w Sztokholmie. Przez cały czas policja prowadziła negocjacje z napastnikiem, który zaczął grozić zakładnikom. Dla uspokojenia sytuacji, za zgodą premiera Olofa Palme i ministra sprawiedliwości Lennarta Geijera, do lokalu Kreditbanken pozwolono wejść Olofssonowi. Podstawiono także zatankowanego do pełna Forda Mustanga.

Następnego dnia, w piątek 24 sierpnia, policja kontynuowała przyjętą przez siebie taktykę negocjacji dla zyskania na czasie. Do wieczora tego dnia śledczym udało się też ustalić tożsamość napastnika. Był nim Jan-Erik „Janne” Olsson, urodzony w 1941 r. niedaleko Helsingborga w Skanii. Tymczasem obaj przestępcy zabarykadowali się wraz z zakładnikami w bankowym skarbcu, skąd Janne Olsson zadzwonił tym razem z ultimatum, że zabije którąś z zakładniczek jeżeli natychmiast nie zagwarantuje się nietykalności jemu, Olofssonowi i zakładnikom, z którymi zamierzali opuścić bank. Groźba nie została spełniona.

W nocy z piątku na sobotę policji udało się zablokować od zewnątrz drzwi do skarbca, w którym od tej pory aż do końca dramatu porywacze i zakładnicy byli uwięzieni. Zdecydowano, że zostanie podjęta próba uwolnienia przetrzymywanych z użyciem gazu łzawiącego. W tym celu późnym wieczorem w niedzielę 26 sierpnia w betonowym, grubym na 65 cm, zbrojonym stropie nad skarbcem zaczęto wiercić otwór, przez który zamierzano wpuścić do środka gaz.

Znajdującym się wewnątrz przestępcom udało się jednak za pomocą niewielkiego ładunku wybuchowego uszkodzić wiertło i wywołać awarię elektryczności. Uszkodzenia nie były poważne i po ich usunięciu policyjni technicy kontynuowali wiercenie. W odpowiedzi porywacze w rozmowie telefonicznej poinformowali policję, że założyli na szyje zakładników sznury przymocowane do uchwytów skrytek bankowych w taki sposób, że wpuszczony nagle gaz udusiłby ich.

W poniedziałek wieczorem, 27 sierpnia, przez wywiercony otwór udało się wsunąć specjalną konstrukcję z aparatem fotograficznym. Jedno ze zdjęć potwierdziło groźby porywaczy – na szyjach zakładników były sznury przywiązane do skrytek. Z innego zdjęcia wynikało, że drzwi skarbca są zablokowane od wewnątrz. Kilka godzin później Janne Olsson ranił jednego z policyjnych techników, strzelając w górę przez wywiercony otwór. Kulą przeszła przez rękę i raniła policjanta w policzek.

Szczegółowo relacjonowany przez mass media (zobacz Norrmalmstorgsdramat 1973, SVT) dramat na Norrmalmstorg zakończył się o 21.28 we wtorek 28 sierpnia, kiedy po zatwierdzeniu odpowiednich decyzji i przygotowaniach, przez otwór w stropie został wpuszczony gaz łzawiący. Zakładnicy zostali uwolnieni, obaj przestępcy ujęci. Nikt nie odniósł fizycznych obrażeń.

1. Dawna siedziba Kreditbanken przy Norrmalmstorg 2 (budynek po prawej), 2018 r., fot. zbigur

…

Janne Olsson, główny oskarżony w procesie, został skazany na 10 lat więzienia. Został wypuszczony na początku lat 80. XX w. Clark Olofsson został skazany za współudział przez sąd okręgowy (tingsrätt), ale następnie uniewinniony przez Svea hovrätt (sąd apelacyjny). Sąd uwierzył jego wersji, że podczas dramatu chronił zakładników. Dla odbycia reszty zasądzonych wcześniej kar został przewieziony z powrotem do więzienia w Norrköping, skąd uciekł w 1975 r. …

Aspekt polityczny. Rola Olafa Palme

Trzy tygodnie przed wyborami, w samym środku kampanii wyborczej, Szwecją wstrząsnęły wydarzenia związane z napadem na Kreditbanken przy Norrmalmstorg. Gazety, radio i telewizja relacjonowały „na żywo” każdy szczegół rozgrywającego się dramatu. Wybory do riksdagu miały się odbyć 16 września 1973 r. (ich wynikiem był tzw. lotteririksdagen). W tym samym czasie w szpitalu w Helsingborgu umierał 90-letni król Gustaw VI Adolf  (zmarł 15 września).

W negocjacjach z porywaczami oraz zakładnikami aktywnie uczestniczył ówczesny premier Szwecji, Olof Palme. Już pierwszego dnia dopilnował realizacji szybko podjętej przez jego rząd decyzji uwolnienia i dowiezienia na Norrmalmstorg Clarka Olofssona. W kancelarii premiera zorganizowano sztab kryzysowy, skąd Olof Palme, minister sprawiedliwości Lennart Geijer i szef policji Carl Persson na bieżąco śledzili przebieg wypadków. Olof Palme, który przez te dni nie opuszczał kancelarii, śpiąc w niewielkim pokoiku przy swoim biurze[3], kilka razy osobiście rozmawiał przez telefon ze znajdującymi się w bankowym skarbcu porywaczami i zakładnikami.

W jednej z rozmów telefonicznych, której nagranie zostało upublicznione przez szwedzkie radio, jedna z zakładniczek, Kristin Enmark, próbowała nakłonić premiera do spełnienia wszystkich żądań porywaczy. Warunki, na których spełnienie gotowy był rząd i policja były jednak niezmienne – obaj przestępcy mogli opuścić bank podstawionym samochodem z 1,5 miliona koron, bez zakładników.

W końcu podjęto decyzję zakończenia dramatu w bankowym skarbcu za pomocą gazu. Według pamiętników Carla Perssona, ówczesnego szefa szwedzkiej policji, Olof Palme wydał zgodę na zastrzelenie przestępców w razie konieczności[4]. Ostatecznie udało się uwolnić zakładników i zatrzymać porywaczy. Nikt nie odniósł żadnych fizycznych obrażeń. Olof Palme był w tym momencie na Norrmalmstorg, gdzie w obecności wielkiej liczby dziennikarzy udzielił wywiadu. Wygłosił także przemowę do zaangażowanych w akcję policjantów, przemawiając do nich stojąc na stole w gabinecie dyrektora Kreditbanken[5].

Tym samym wbrew pozorom poważny kryzys został rozwiązany, a Olof Palme działając w sytuacji kryzysowej uzyskał uznanie społeczeństwa jako zdecydowany i silny przywódca – „mistrz improwizacji”, jak uszczypliwie napisał o nim w piśmie „Vecko-Journalen” bezpośrednio po wydarzeniach Gustaf von Platen[6].

1. Olof Palme (1973), aut. Oiving (Wikimedia Commons, CC-BY-SA 3.0)

„Syndrom sztokholmski”

Z „dramatem przy Norrmalmstorg” wiąże się nazwa terminu określającego stan psychiczny osób porwanych lub zakładników znajdujących się w stanie ciągłego zagrożenia, charakteryzujący się emocjonalnym stosunkiem, sympatią ofiary porwania do porywacza. Pojęcie Norrmalmstorgssyndromet („syndrom z Norrmalmstorg”) zostało użyte przez szwedzkiego psychiatrę Nilsa Bejerota (1921–1988), doradcy policji w czasie wydarzeń przy Norrmalmstorg. Jego ocena stanu psychicznego porywaczy i zakładników miała decydujący wpływ na taktykę przyjętą przez rząd i policję w negocjacjach z przestępcami (Nils Bejrot: Strategin i sexdagarskriget vid Norrmalmstorg). Szybko też termin Norrmalmtorgssyndromet na użytek międzynarodowy został przekształcony i szeroko rozpowszechniony jako „syndrom sztokholmski”.

Ilustracją tego fenomenu jest ponad 40-minutowe nagranie rozmowy telefonicznej 23-letniej Kristin Enmark z premierem Olafem Palme (Gisslan i telefon med Olof Palme, Sveriges Radio), w której m.in. bierze ona w obronę Janne Olssona, zrzucając winę za rozpoczęcie strzelaniny (na początku napadu) na policję. Twierdzi, że ma zaufanie do obu przestępców i nie obawia się ich. Boi się natomiast szturmu policji i strzelaniny, w której wszyscy mogą zginąć (Olof Palme odpowiada, że większość obywateli Szwecji życzyłoby sobie, aby napastników zastrzelono; i dalej mówi, że rząd nie chce jednak stosować przemocy). Enmark chce także, aby policja pozwoliła jej i pozostałym (mówiła w imieniu wszystkich czterech zakładników) opuścić bank bez przeszkód razem z oboma przestępcami i następnie wyruszyć razem z nimi w dalszą drogę, czemu w rozmowie zdecydowanie sprzeciwił się Olof Palme. Mimo to Enmark nadal nalegała, że najlepszym rozwiązaniem będzie spełnienie jej prośby i żądań przestępców, którzy nie zamierzają nikogo krzywdzić…

W 2015 r. została wydana książka Kristin Enmark Jag blev Stockholmssyndromet, w której szczegółowo opowiada o przebiegu wydarzeń w skarbcu, „syndromie sztokholmskim”  i swojej miłości do Clarka Olofssona.

Kategorie:Artykuły, Historia Szwecji, XX wiek

Tagi: Olof Palme, Przestępczość w Szwecji, Sztokholm, Szwecja lata 70. XX wieku