W ślad za ustępującym na północ lądolodem, w poszukiwaniu pastwisk, do Skandynawii przybyły od południa renifery, a za nimi pierwsi ludzie – łowcy reniferów. Najstarsze znane pojedyncze znaleziska śladów pobytu człowieka w Skanii pochodzą z około 12 000 p.n.e., kiedy lód zaczął topnieć na tym obszarze.

Ustąpienie zlodowacenia Wisły

Obszar współczesnej Skandynawii pokryty był we wcześniejszym okresie czwartorzędu przynajmniej trzy razy lądolodem. Poszczególne okresy lodowcowe (glacjały) trwały po około 100 000 lat i przedzielone są okresami międzylodowcowymi (interglacjałami), trwającymi około 10 000–20 000 lat. Ostatni w plejstocenie okres zlodowacenia, poprzedzony interglacjałem eemskim, nazywany zlodowaceniem Wisły, trwał od około 115 000 do około 10 000 p.n.e. Jedynie zachodnia Jutlandia i Lofoty w Norwegii wolne były od pokrywy lodowej. Po nim nastąpił interglacjał współczesny i początek najmłodszej epoki geologicznej – holocenu.

Szwecję pokrywała gruba, dochodząca do 3000 m, pokrywa lodowa, która zaczęła ustępować z jej terytorium około 12 000 p.n.e. (południowa Skania). Proces topnienia lodu postępował raz szybciej, raz wolniej, w zależności od wahań klimatycznych. Około 9000 p.n.e. lodowiec zaczął uwalniać Szwecję środkową, zaś północną około 6500 p.n.e. Przyjmuje się, że lądolód cofał się na północ o ok. 5 km w czasie 100 lat.

Powierzchnia została ukształtowana pod pokrywą lodu i na skutek jego topnienia. Po uwolnieniu od ciężaru lodu wgniecona skorupa ziemska zaczęła wolno wznosić się w stosunku do poziomu morza. Proces wznoszenia się lądu trwa nadal i przebiega szybciej na północy, wolniej na południu. Najdłużej pod powierzchnią wody pozostawał obszar Östergötalandu, Södermanlandu i Upplandu, które początkowo stanowiły archipelagi wysp.

Warunki naturalne. Klimat, fauna i flora

Okres ten charakteryzuje się dużymi zmianami klimatycznymi. Temperatura latem mogła sięgać nawet 15 – 18 stopni Celsjusza, co pociągało za sobą gwałtowne topienie się lodowca i ogromne masy wody. Po ustąpieniu lodu teren porośnięty był prawdopodobnie trawiastą roślinnością tundrową, która stopniowo przekształcała się wraz ze wzrostem temperatury. Pojawiła się roślinność krzaczasta i pierwsze drzewa (karłowata brzoza). Powszechnie występującymi zwierzętami w tym okresie były m.in. renifery, łosie, rosomaki, bobry, dzikie konie, wilki i zające oraz gatunki żyjących na tundrze dużych zwierząt paleolitycznych, które na skutek zmian klimatycznych i polowań zostały wytępione jeszcze przed rozpoczęciem mezolitu. Były to takie gatunki jak nosorożec włochaty, mamut i jeleń olbrzymi. Wymarcie tych zwierząt było przyczyną zmian w sposobie życia ludności okresu mezolitu.

W mezolicie tereny obecnej Szwecji w znacznej części pokryte były jeszcze lodem i wodą. Następowało ocieplenie klimatu i pokrywa lodowa wycofywała się stopniowo na północ. Jedynie obszary znajdujące się obecnie powyżej 75 m n.p.m. wystawały wówczas ponad wodę. Znaleziska archeologiczne, pochodzące ze starszej części mezolitu, odkryto w miejscach, które dziś leżą 75–200 m n.p.m., i które stanowiły pas wybrzeża w mezolicie. Najwyższe punkty na Södertörnie i w Kolmården tworzyły rzadkie szkiery, bazy wypadowe w rybołówstwie i polowaniu na foki. W czasie, gdy ustępowanie lodu i wznoszenie się lądu jeszcze trwało na północy, południowe części Szwecji zaczęły się obniżać. Ciepłe i słone wody Atlantyku wdarły się do Bałtyku. Cieśniny Sund i Bełt rozdzieliły wyspy duńskie i Skanie.

Po 8200 p.n.e. klimat stał się łagodniejszy i wilgotniejszy niż poprzednio i lasy liściaste rozciągały się aż do Doliny Melaru. Pojawiły się brzozy i sosny, później leszczyna, zaczęły tworzyć się wielkie lasy. Renifery cofały się na północ, w ich miejsce w lasach pojawiły się zwierzęta leśne – łosie, sarny, jelenie, niedźwiedzie, bobry i dzikie świnie. Wzrosła liczba gatunków ptaków. Bałtyk stał się bogatszy w ryby, przybyły nowe gatunki fok. Zachodnie wybrzeże Szwecji dawało także dobre warunki do osadnictwa. Około 6500 p.n.e. wolny od lodowca stał się także Norrland. Lasy, rzeki i wybrzeża bogate były w pożywienie dla myśliwych, rybaków i zbieraczy.

Późny paleolit (senpaleolitikum) 12 000–8200 p.n.e.

Paleolit jest pierwszą, najstarszą, częścią epoki kamienia. Na terenie Szwecji znajdują się pozostałości po ostatnim okresie paleolitu, tzw. późnym paleolicie (12 000–8200 p.n.e.). W okresie późnego paleolitu na kontynencie europejskim wyróżnia się trzy kultury archeologiczne, które mają znaczenie dla Skanii i zachodniego wybrzeża Szwecji. Są to kultury: Hamburg (15 000–12 000 p.n.e.), Bromme-Lyngby (12 000–9000 p.n.e.) i Ahrensburg (11 000–8000 p.n.e.).

Pierwsi ludzie na tereny Szwecji przybyli od południowego zachodu, od strony obecnej Danii, która połączona była lądem ze Skanią. Pojedyncze znaleziska zaliczane są do tzw. kultury Bromme-Lyngby (12 000–9000 p.n.e.), najstarszej znanej kultury archeologicznej związanej z pierwszymi mieszkańcami Szwecji, którzy przy krawędzi ustępującego lodowca budowali swoje tymczasowe obozowiska.

Ludzie ci należeli do plemion myśliwych, zamieszkujących północną Europę. Na tereny Szwecji przybywali początkowo w małych grupach, polując latem i wycofując się na zimę do swych siedzib bardziej na południe. Na trudnej do przeżycia tundrze prowadzili nomadyczny tryb życia, nie pozostawiając za sobą zbyt wielu śladów. Jako broni używano oszczepów i strzał. Potrafiono też obrabiać krzemień w ostre proste noże do obrabiania skór oraz groty strzał. Polowali oni ze swymi psami i żywili się wszystkim, co znaleźli. Renifery dawały im mięso, skóry, z ich kości wyrabiano proste narzędzia.

Znaleziska w Segebro na północ od Malmö (jeden z najstarszych śladów osadnictwa człowieka w Szwecji) datuje się na około 11 000–10 500 p.n.e. Około 10 000 p.n.e. następuje nawrót arktycznego zimna i nie jest pewne, czy na wolnym od lodu obszarze przebywają na stałe ludzie. Pod Segebro ponownie osiedlają się ludzie dopiero około 8000 p.n.e.

Już przed 10 000 p.n.e. zaczęto wykorzystywać wewnętrzną część obszaru zachodniego wybrzeża Szwecji (znalezisko nad jeziorem Lygnen na południowy wschód od Göteborga). Na najwcześniej wolnej od lodowca części zachodniego natrafiono na ślady niewielkich osad. Znajdowały się one na wysepkach archipelagu w okolicy obecnego Varbergu, gdzie na krótko około 11 000 p.n.e. zatrzymali się ludzie. Natrafiono tam także na krzemienne ostrza, podobne do tych znad Finjasjön w Skanii. Zajmowano się także rybołówstwem i polowaniem na foki.

Mezolit (mesolitikum) 8200–4000 p.n.e.

Późny paleolit przeszedł w pierwszą fazę mezolitu około 8200 p.n.e. Z okresu mezolitu pochodzi bardzo duża liczba odkrytych śladów po osadach. Sprzyjający klimat z bogactwem roślin i zwierząt dawał większe możliwości niż dotąd. Rosła liczba ludności, napływającej od południa. Warunki dla przenoszących się z miejsca na miejsce plemion łowieckich stały się lżejsze. Nadal jednak osadnictwo miało charakter prymitywny i przypadkowy. Niewielkie grupy myśliwych-zbieraczy-rybaków używały krzemiennych narzędzi. Tam, gdzie nie było dostępu do krzemienia, używano m.in. kwarcu. Podstawą zdobywania pożywienia przez człowieka mezolitycznego stały się po wymarciu dużych zwierząt (mamut, jeleń olbrzymi, nosorożec włochaty) polowania na mniejsze zwierzęta, rybołówstwo oraz zbieractwo. Grupy ludności stale wędrowały w poszukiwaniu nowych terenów łowieckich, niekiedy osiedlając się w pewnych, bogatych w pożywienie, miejscach na dłużej. Ludziom towarzyszyły psy; w osadzie nad jeziorem Hornborgasjön (8300–8000 p.n.e.) natrafiono na kości tych zwierząt. W okresie mezolitu ludzie zamieszkiwali praktycznie cały teren obecnej Szwecji, poza obszarami, które znajdowały się wówczas pod wodą.

Tereny Szwecji środkowej

Około 7000 p.n.e. m.in. Uppland, Södermanland, Gästrikland leżały jeszcze pod wodą. Södertörn stanowił pas powoli wyłaniających się z morza szkierów. Żyjący na nich ludzie trudnili się rybołówstwem i polowaniem na foki, podczas gdy podstawą wyżywienia mieszkających w głębi lądu było polowanie na zwierzęta leśne. Używano narzędzi kwarcowych lub ze sprowadzanego krzemienia. Większość odkrytych stanowisk mezolitycznych jest niewielkich rozmiarów, poza stanowiskiem Eklundshov na południe od Sztokholmu.

Norrland

W Norrlandzie odnaleziono bardzo wiele śladów po osadach, zwłaszcza wzdłuż rzek i nad jeziorami. Nomadyczne plemiona myśliwsko-rybackie przybyły do Norrlandu od południa i od wschodu. Rozprzestrzeniły się one tuż po ustąpieniu lodowca, około 6500 p.n.e. Najstarsze znaleziska pochodzą znad jeziora Hotingsjön w Ångermanlandzie. Starsze mogą być przedmioty odnalezione na mokradłach Tjikkiträsk w Stensele w Laponii.

Na wybrzeżu polowano na foki, zaś w części lądowej podstawą zdobywania pożywienia było polowanie na łosie. Odkryto ślady po bardzo wielu dołów-pułapek (fångstgrop). Najstarsze z nich datowane są na stulecia przed 5000 r. p.n.e. Pewną rolę odgrywało także rybołówstwo. Narzędzia odnalezione w Norrlandzie wytwarzano głównie z kwarcu i kwarcytu. Najstarsze ślady po osadnictwie w środkowym Norrlandzie wskazują na związki z norweskim wybrzeżem Atlantyku i południową Szwecją, zaś te położone bardziej na północ – na związki z obecną północną Finlandią i Rosją.

Zachodnie wybrzeże Szwecji

Wiele śladów po osadnictwie mezolitycznym odkryto na zachodnim wybrzeżu Szwecji. Poziom morza wzrastał wtedy szybciej niż podnosił się ląd i dlatego wiele wcześniejszych osad blisko brzegu pokryło się warstwą gliny i piasku. Przykładem jest stanowisko Huseby klev na wyspie Orust w środkowym Bohuslänie, datowane na około 8000 p.n.e. Ślady bytności człowieka z około 6000 p.n.e. odnaleziono też pod Sandarna w okolicach Göteborga.

Skania

W Skanii ślady po osadach mezolitycznych znajdowane są na obecnych torfowiskach. Przykładem jest stanowisko Ageröds mosse nad jeziorem Ringsjön. Od wiosny do jesieni mieszkała tam kilkudziesięcioosobowa grupa ludzi, którzy przede wszystkim trudnili się rybołówstwem i myślistwem oraz zbieractwem. Polowali na wielkie zwierzęta w lasach za pomocą oszczepów, łuków oraz pułapek i dołów w ziemi. W młodszej osadzie pod Segebro natrafiono na resztki kości bardzo wielu gatunków zwierząt, m.in. ptaków oraz ryb. W osadach na wybrzeżu Skanii ludzie mogli zamieszkiwać przez cały rok. Natrafiono też na najstarsze ślady garncarstwa.

Kultura Ertebölle 5200–4000 p.n.e.

Kultura Ertebölle obejmowała wybrzeża południowej Skandynawii i przypada na okres około 5200–4000 p.n.e. Pożywienie zdobywano drogą rybołówstwa, polowania na foki oraz ssaki lądowe. Zbierano także małże (duże znaleziska skorup w osadach tej kultury) i ślimaki. Około 5000 p.n.e. wiele osad, zaliczanych do kultury Ertebölle, położonych było na wyspach i przylądkach zatoki morskiej niedaleko obecnego Skateholm, między Trelleborgiem a Ystad w Skanii. Zamieszkiwano w przynajmniej dziewięciu z nich, z których w trzech natrafiono na pola grzebalne. Rodzaje grobów są różnorodne. Odnaleziono dużą liczbę narzędzi krzemiennych i wytworzonych z kości zwierząt – stanowiących wyposażenie grobowe (m.in. krzemienne noże i ostrza siekier). Odkryto też pochówki psów.

Kategorie:Artykuły, Historia Szwecji, Prehistoria

Tagi: Mezolit, Paleolit, Prehistoria Szwecji