Wielkie powstanie chłopskie w Smålandzie (1542–1543) – powstanie Nilsa Dacke (Dackefejden) – rozpoczęło się od ataku na domostwo znienawidzonego przez miejscowych chłopów wójta okręgu (härad) Södra Möre. Wydarzenia te rozegrały się w niedzielę 20 czerwca 1542 r. w położonej na południe od Kalmaru parafii Voxtorp. Na czele około trzydziestu napastników stał zagrodnik (kronotorpare) Nils Dacke.

Nils Dacke, mal. Nils Mandelgren, l. 40. XIX w.

Pierwszą ofiarą był podwładny wójta (underfogde) Nils Andersson. Strzała z kuszy przeszyła jego gardło, a kilku towarzyszących mu ludzi wycięto. Wójt häradu Södra Möre, Nils Larsson, i goszczący u niego Arvid Gustavsson Västgöte – wówczas urzędnik królewski zarządzający skonfiskowanymi posiadłościami biskupimi we wschodnim Smålandzie i na Olandii, dawny dowódca wojskowy Gustawa Wazy z czasów powstania przeciw Chrystianowi II – nie byli świadomi grożącego im niebezpieczeństwa. Obaj zostali wywleczeni na zewnątrz domu, rozebrani i przywiązani do drzewa. Zabudowania zostały najpierw splądrowane, a następnie na ich oczach podłożono pod nie ogień. Związani podjęli próbę wykupienia się rąk napastników. Bezskutecznie – zginęli od strzał z kuszy.

Następnie Nils Dacke i jego towarzysze zaatakowali leżącą także w parafii Voxtorp posiadłość szlachecką Gräsgärde należącą do Gudmunda Pederssona Slatte, który służył przez wiele lat królowi i był znienawidzony w okolicy przede wszystkim za bezwzględność z jaką kilka lat wcześniej uczestniczył w konfiskacie na rzecz Korony ziemi należącej do klasztoru w Nydala. Zabudowania Gräsgärde zostały splądrowane i podpalone, a ich właściciel – w tym czasie był obłożnie chory i bliski śmierci – został zamordowany. Jego odciętą głowę zatknięto na żerdzi i pozostawiono wśród zgliszcz[1].

Morderstwa te były iskrą rozpalającą trwające rok wielkie powstanie chłopskie, które wstrząsnęło państwem Gustawa Wazy i odbiło się także pewnym echem w Europie. Powstanie objęło całą prowincję Småland i wyspę Olandię oraz południową część Östergötlandu. Niespokojnie było również w Västergötlandzie, gdzie dochodziło do napadów chłopów na posiadłości królewskie i szlacheckie. Na czele powstania stanął Nils Dacke, od którego pochodzi nazwa wystąpienia.

Rozwój wydarzeń w Smålandzie był tak niebezpieczny, że sam król uznał swoją władzę za poważnie zagrożoną, chociaż uczestnicy powstania nigdy nie wysunęli postulatu jego detronizacji. Dla powstańców chłopskich była to walka o przywrócenie dawnego porządku, o zniesienie nowinek zaprowadzonych przez Gustawa Wazę, o przywrócenie „starych, pobożnych obyczajów” (gammalt och fornt haver varit). Z kolei, przynajmniej początkowo, dla króla i jego otoczenia była to walka „rozbójnikami leśnymi, złodziejami i mordercami”, jak nazywała uczestników powstania propaganda królewska.

Chłopskiemu pospolitemu ruszeniu udało się odnieść sporo sukcesów nad wojskami królewskimi. Dopiero nakładem sporych sił i środków udało się Gustawowi Wazie i jego otoczeniu stłumić wystąpienie od początku skierowane przeciwko nowym porządkom zaprowadzanym przez władzę centralną i jej lokalnych przedstawicieli.

Småland w pierwszej połowie XVI w.

Nazwa prowincji (Smålanden, czyli de små landen – małe kraje) pochodzi od tworzących ją niewielkich krain (folkland). Podział ten istniał prawdopodobnie już w czasach wikingów, a ugruntował się w średniowieczu, kiedy każda z tych krain miała własne polityczne i religijne centrum, gdzie zbierał się lokalny ting. Wszystkie tworzące Småland mniejsze krainy miały własny samorząd, a cała prowincja miała własny zbiór prawa – Smålandslagen. Termin Småland był raczej określeniem geograficznym, pod którym rozumiano wszystkie „małe kraje” położone pomiędzy Östergötlandem na północy, a prowincjami duńskimi na południu.

Każdy z przynajmniej jedenastu „małych krajów”, które we wczesnym średniowieczu wchodziły w skład obszaru nazywanego później Smålandem, był podzielony na okręgi (härad). Härad dzielił się na parafie (socken), której centrum stanowił kościół parafialny. Parafie obejmowały poszczególne wsie i pojedyncze gospodarstwa.

Härad i lokalny ting, na którym zbierali się jego mieszkańcy, stanowił w tym czasie podstawę lokalnego samorządu prowincji. Na tingu decydowano o ważnych sprawach dla lokalnej społeczności, wymierzano sprawiedliwość, przekazywano zarządzenia władzy centralnej, do których się odnoszono zgadzając się na nie lub je odrzucając.

W każdym häradzie w wypadku zagrożenia zewnętrznego zbierało się lokalne pospolite ruszenie chłopskie, które obejmowało wszystkich mężczyzn między 15 a 60 rokiem życia – według zasady man ur huse. Mieli przybyć na wezwanie (wici) do wyznaczonego miejsca i z własną bronią[2].

W pierwszej połowie XVI w. Småland liczył około 60 000 mieszkańców. Największe znaczenie miały miasta Kalmar i Jönköping. Innymi ważnymi ośrodkami były Växjö, Eksjö i Västervik[3]. Na początku lat 40. XVI w. znajdowało się tam około 12 000 zagród chłopskich. Własność chłopów stanowiło ok. 30% całości ziemi w prowincji. Różnice pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami chłopskimi były jednak znaczące. Tam, gdzie nie było dobrych warunków do uprawy ziemi, zajmowano się hodowlą.

Mieszkańcy poszczególnych krain nigdy sami siebie nie nazywali „Smålandczykami”, lecz identyfikowali się ze swoim „małym krajem”. Kontakty pomiędzy poszczególnymi krainami utrudniały warunki przyrodnicze, charakteryzujące się dużą liczbą jezior i gęstymi lasami. Zasiedlone były przede wszystkim tereny nad jeziorami i wzdłuż rzek oraz pas wybrzeża.

1. Småland w pierwszej połowie XVI w., praca własna

Do większych pod względem powierzchni „małych krajów” zalicza się Finnveden, Värend, Njudung, Vedbo, Tjust, Möre, Svede i Handbörd. Mniejsze pod względem powierzchni to: Aspeland, Tveta i Vista. Położone w północnej części prowincji, graniczące z Östergötlandem, Kinda wraz z Ydre, zaczęto zaliczać do Smålandu dopiero w średniowieczu. Jednak w wyniku reformy kanclerza Axela Oxenstierny z 1634 r. härady Kinda i Ydre należą na powrót do Östergötlandu.

Głównym ośrodkiem Finnveden, położonego w południowo-zachodniej części Smålandu, było Bolmsö nad jeziorem Bolmen. Od południa i zachodu kraina ta sąsiadowała z duńskimi prowincjami Skania i Halland oraz od północnego zachodu z Västergötlandem. W skład Finnveden wchodziły trzy härady: Sunnerbo, Västbo i Östbo.

Najludniejszym ze wszystkich „małych krajów” był Värend, położony pomiędzy Finnveden na zachodzie, a Möre na wschodzie. W jego skład wchodziło pięć häradów: Allbo, Kinnevald, Konga, Uppvidinge i Norrvidinge. Głównym ośrodkiem handlowym i administracyjnym było Växjö, od 1170 r. siedziba biskupa diecezji Växjö. W XV w. kilka kilometrów na północ od Växjö wzniesiono zamek biskupi Kronoberg.

Na północ od Värend leżał Njudung, podzielony na Västra härad i Östra härad. Główne ośrodki dla tej części Smålandu stanowiło Eksjö i Vetlanda.

Na wybrzeżu Morza Bałtyckiego, nad Cieśniną Kalmarską, znajduje się Möre, podzielone na dwa härady: Södra Möre i Norra Möre. Głównym ośrodkiem był portowy Kalmar, jedno z najważniejszych miast Szwecji średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Od południa Möre graniczyło z duńskim Blekinge. To właśnie z Södra Möre, z obszaru pogranicza duńsko-szwedzkiego, pochodził Nils Dacke. Tutaj także rozpoczęło się wielkie powstanie chłopskie nazwane jego imieniem.

Po drugiej stronie Cieśniny Kalmarskiej, naprzeciwko Kalmaru, jest położona wyspa Olandia, stanowiąca odrębną prowincję i nigdy nie zaliczana do Smålandu. Jednakże kontakty pomiędzy wyspą, a stałym lądem zawsze odgrywały ważną rolę. W czasie powstania Nilsa Dacke na Olandii znajdowało się około 1300 zagród chłopskich.

Na wybrzeżu Smålandu, na północ od Möre, znajduje się Handbörd z ośrodkiem w Högsby, w skład którego wchodziły dwa härady: Handbörd i Stranda. Dalej na północ wzdłuż wybrzeża znajdowało się Sevede z głównym ośrodkiem w Vimmerby, podzielone na härady Sevede i Tuna län. Västervik stanowiło centrum dla Tjust, także podzielonego na dwa härady: Södra Tjust i Norra Tjust.

W głębi lądu położone są mniejsze „małe kraje”. I tak na wschód Njudung nad rzeką Emån, leży Aspeland z centrum w Målilla. Na północ od Njudung położone jest Vedbo z centrum w Eksjö i Åby oraz z dwoma häradami: Södra Vedbo i Norra Vedbo. Dalej na zachód, nad jeziorem Wetter, znajdują się Tveta z Jönköping i Vista z wyspą Visingsö.

Do 1658 r. Småland, graniczący od południowego zachodu i południa na odcinku około 300 km z duńskimi prowincjami Halland, Skania i Blekinge, stanowił południowo-wschodni kraniec Królestwa Szwecji i obszar niespokojnego pogranicza duńsko-szwedzkiego. Na tym obszarze toczyły się od końca XV w. kolejne wojny pomiędzy oboma państwami, które pozostawiały za sobą spustoszenia po obu stronach granicy.

Współcześnie obszar prowincji historycznej (landskap) Småland jest podzielony pomiędzy pięć regionów administracyjnych. Są to w całości Kronobergs län, Jönköpings län i Kalmar län oraz mniejsze części w granicach Hallands län i Östergötlands län.

Przyczyny powstania

Powstanie Nilsa Dacke nie było pierwszym wystąpieniem chłopskim w Smålandzie w czasach Gustawa Wazy. Mieszkańcy tej prowincji mieli silne poczucie wolności i samodzielności. Podjętą przez króla próbę budowy scentralizowanego i nowoczesnego państwa chłopi ze Smålandu odczuwali jako zagrożenie dla swej dotychczasowej pozycji i obowiązujących zwyczajów.

Po raz pierwszy chwycono za broń w kwietniu 1529 r. w Nydala i okolicznych parafiach. Zabito wówczas wójta królewskiego, Gottfrida Sture. W wydanym w północnym Smålandzie manifeście oskarżono króla m.in. o bezbożność i zaprowadzenie „luterańskiej herezji”. Już po kilku tygodniach wystąpienie zostało spacyfikowane przez wojska królewskie.

Do kolejnego wybuchu niezadowolenia doszło w 1536 r. w związku z udziałem Szwecji w wojnie hrabskiej i wprowadzeniem na ten cel nadzwyczajnego podatku. W południowej i wschodniej części prowincji doszło do starć chłopów z oddziałami królewskimi. W związku z tymi wydarzeniami i zabójstwem wójta Inge Arvidssona po raz pierwszy w źródłach pojawia się Nils Dacke.

Największe z dotychczasowych powstań chłopskich rozpoczęło się w 1542 r. w häradzie Södra Möre, w tych samych okolicach, gdzie doszło do rozruchów już w 1536 r. Złożyło się na to wiele przyczyn. Postulaty powstańców wyrażało pragnienie powrotu do „dawnych, dobrych czasów”, „by było jak dawniej”, zarówno w kwestii zniesienia nowych ciężarów ekonomicznych, jak i w sprawach kościelnych.

Småland osiągnął w czasach unii kalmarskiej (1397–1523) sporą samodzielność. Był to obszar położony na południowo-wschodnich peryferiach państwa, gdzie wpływy władzy centralnej były w tym czasie niewielkie. Wytworzyły się lokalne interesy, często wspólne z interesami mieszkańcami sąsiednich prowincji duńskich, ale niekoniecznie pokrywające się z dążeniami ośrodków centralnych Szwecji, czy Danii. Zaprowadzany przez Gustawa Wazę nowy porządek polityczny także stanowił poważne zagrożenie dla osiągniętej przez lokalną społeczność względnej zamożności.

Mieszkańców Smålandu wzburzało tempo zaprowadzanych przez nowego króla zmian i wprowadzanych „nowinek”, w tym religijnych. Nic już nie było tak jak dawniej, rosły obciążenia podatkowe i kontrola urzędników królewskich nad poddanymi. Władza centralna i jej przedstawiciele próbowali obchodzić podejmowane na zgromadzeniach lokalnych decyzje dotyczące spraw danej okolicy. Napięcie wzrosło do tego stopnia, że nagromadzone niezadowolenie znalazło ujście w otwartym wystąpieniu przeciw Gustawowi Wazie. „Była to walka na śmierć i życie między starym a nowym, między prowincjonalnym samorządem a władzą centralną”[12].

Zwiększenie obciążeń podatkowych i kontroli ze strony władzy centralnej

Szczególnie niepopularne były ciągle nakładane i bezwzględnie ściągane podatki. Zwiększenie dochodów Korony i usprawnienie ściągania podatków było jednym z głównych celów Gustawa Wazy, który od lat 30. XVI w. dążył do podporządkowania i ścisłej kontroli władzy centralnej nad każdym poddanym i każdą częścią kraju, także jego peryferiami. Dotyczyło to nawet spraw ubioru, czy sposobu budowania domów. Decyzje króla dały się we znaki także mieszkańcom Smålandu. Zakazano m.in. polowań na zwierzęta leśne, wyrębu buków i dębów, których drewno wykorzystywano do budowy królewskich okrętów. Tradycyjny wypas świń w lasach obłożono podatkiem (tzw. podatek od żołędzi).

Zgodnie z królewskimi zarządzeniami sporządzono księgi ziemskie (urbarze), w których zapisano powinności podatkowe każdego chłopa i każdej zagrody w kraju. Księgi były rewidowane przez zbierających podatki wójtów królewskich. Celem wprowadzenia ksiąg ziemskich było maksymalne zwiększenia dochodów skarbu królewskiego z podatków stałych i nadzwyczajnych.

Po wprowadzeniu reformacji płacona dotąd na rzecz Kościoła dziesięcina została przejęta przez Koronę, w następstwie czego wzrosła kontrola nad poborem tego świadczenia. Chłopi nadal pod przysięgą składali oświadczenie o wysokości zbiorów i stanie gospodarstwa. Jednak deklaracja i stan faktyczny były następnie dokładnie sprawdzane, co było nowością, przez królewskich wójtów.

Sprawa zakazu wywozu wołów i żywności z prowincji

Do wzrostu niezadowolenia w Smålandzie mógł przyczynić się także, co było szczególnie podkreślane przez starszą historiografię i przedstawiane jako główna przyczyna powstania, wydany w 1530 r. zakaz wywozu wołów, a także masła i innych produktów żywnościowych, które tradycyjnie transportowano do duńskiego Blekinge i po przeładunku przede wszystkim w porcie w Ronneby sprzedawano zagranicę. Zamiarem Gustawa Wazy było przekierowanie eksportu ze Smålandu do portów szwedzkich w Kalmarze i w położonym na zachodnim wybrzeżu Lödöse. W 1541 r. pod wpływem niemieckich doradców król całkowicie zakazał wywozu produktów żywnościowych z kraju. W ten sposób chłopi ze Smålandu nie mogli sprzedwać nadwyżki mięsa i masła, w następstwie czego nie mieli środków na konieczny zakup zboża.

Fakt wydania zakazu eksportu żywności został uwypuklony w propagandzie królewskiej w czasie powstania, według której była to główna przyczyna buntu. W ten sposób usiłowano oczerniać chłopów smålandzkich, którzy z egoistycznych powodów mieli wystąpić przeciw swemu prawowitemu władcy. Pogląd, że głównym powodem wybuchu powstania był wydany przez króla zakaz eksportu i prowadzenia handlu przygranicznego przyjmowano bezkrytycznie jeszcze w historiografii XX-wiecznej.

Lars-Olof Larsson, znawca historii Szwecji późnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej, wykazał jednak, że jest to jeden z mitów utrwalonych przez propagandę Gustawa Wazy, który odpowiedzialność za wszytkie trudności państwa zrzucił na mieszkańców Smålandu. Zakaz taki faktycznie istniał, ale był on po prostu nieprzestrzegany, nawet przez królewskich wójtów. Władza centralna nie miała na peryferiach państwa możliwości skutecznej kontroli. Powstańcy ze Smålandu nigdy też nie wnieśli żadnej skargi w sprawie królewskiego zakazu wywozu wołów[13].

1. Örtug wybijany w czasach Gustawa Wazy (Västeråsörtug) (Wikimedia Commons)

Aspekt religijny

Kolejną przyczyną niezadowolenia była polityka kościelna Gustawa Wazy. Zadanie realizacji zamierzeń królewskich – stworzenia luterańskiego kościoła państwowego – otrzymał Georg Norman, który pod ochroną niemieckich landsknechtów wyruszył w podróż wizytacyjną po kościołach i byłych klasztorach. Miał kontrolować nabożeństwa, aby były odprawiane zgodnie z nowymi zaleceniami oraz konfiskować na rzecz Korony srebrne przedmioty kościelne, które według nowej doktryny luterańskiej należały do wiernych, reprezentowanych przez państwo.

Pierwsze wizytacje przeprowadzono w 1540 r. w sąsiednich Västergötlandzie i Östergötlandzie. Skonfiskowano wówczas około 400 kg srebra kościelnego, głownie monstrancji i relikwiarzy. Zabierano także stroje liturgiczne i inne cenniejsze przedmioty. W 1541 r. przeprowadzono wizytację w Smålandzie. Na rzecz Korony przejęto łącznie ponad 90% srebra z kościołów i klasztorów w trzech południowoszwedzkich prowincjach[14].

Wywołało to protesty. Dla wielu zabranie cennych przedmiotów z kościołów równało się nieomal z ograbieniem ich samych. Skarga mieszkańców Smålandu wniesiona w 1542 r. do Rady Królestwa pozostała bez echa. Niechęć budziły zmiany w liturgii. Narzekano, że msza luterańska jest „tak prosta, że może ją odprawić nawet dziecko”, a ogołocone kościoły przypominają pustkowie[15].

Początek powstania

Na początku lata 1542 r. Gustaw Waza otrzymał od swoich wójtów w Smålandzie i Östergötlandzie niepokojące wieści o szerzącym się niezadowoleniu wśród ludności. Powodem niepokojów były nakładane i bezwzględnie ściągane podatki. Aby uniknąć rozruchów Gustaw Waza sporządził pismo, które miało zostać odczytane na zwoływanych tingach we wszystkich häradach obu prowincji, gdzie miano także przyjmować najpilniejsze skargi. W liście tym król przedstawiał m.in. swoje zasługi dla państwa, przypominając jednocześnie o strasznych czasach króla Chrystiana II – Tyrana.

Reakcja Gustawa Wazy na wydarzenia w Södra Möre

Wkrótce potem do króla doszły pierwsze wiadomości o wybuchu niepokojów w Södra Möre, gdzie zamordowano królewskich wójtów. Początkowo Gustaw Waza nie ocenił prawidłowo rozmiarów niebezpieczeństwa. W kolejnym piśmie, datowanym na 3 lipca 1542 r. i skierowanym w szczególności do mieszkańców häradów Södra Möre i Konga, król nazywa zbuntowanych chłopów „leśnymi zbójami” i zdrajcami[16].

Jednocześnie rozesłano listy do wójtów i dowódców królewskich w Smålandzie i Östergötlandzie, wzywając do zachowania spokoju i zwołania zgromadzeń, na których ludność miała zaprzysiąc wierność królowi. Za tingi zwoływane w Smålandzie miał być odpowiedzialny Ture Trolle z Bergkvara, zaś Måns Johansson z Brokind odpowiadał za Östergötland. W listach skierowanych do wójtów w innych częściach kraju król nakazywał, aby wybuch niepokojów w Smålandzie jak najdłużej zachować w tajemnicy.

Podjęto także odpowiednie przygotowania militarne. Szlachta obu prowincji oraz sąsiedniego Västergötlandu miała pozostawać w gotowości do podjęcia natychmiastowych działań przeciwko buntownikom. Do Kalmaru wysłano ze Sztokholmu 5 rot żołnierzy do dyspozycji tamtejszego wójta, Germunda Svenssona (Some). W Finlandii miał zostać przeprowadzony werbunek żołnierzy.

Działania podjęte przez króla okazały się jednak niewystarczające. Na zwołanych w häradach Södra Möre i Konga w lipcu 1542 r. tingach nie osiągnięto porozumienia. Nie udało się zmusić chłopów do złożenia przysięgi wierności. Zamiast tego powstanie rozszerzało się i ogarnęło także Värend.

Stojący na czele ruchu Nils Dacke wezwał do zwołania tingu do Kolshult, leżącym po drugiej stronie granicy, w duńskim Blekinge, gdzie także szerzyło się niezadowolenie. Na wezwanie Nilsa Dacke zebrali się uzbrojeni chłopi z pogranicznych okręgów Smålandu. Powstańców wsparli mieszkańcy Blekinge. W ten sposób nawiązano do dawnej tradycji z czasów unii kalmarskiej, zgodnie z którą sąsiadujące ze sobą prowincję współpracowały ze sobą w obliczu zagrożenia ze strony władzy centralnej. Porozumienie takie zawarto na zgromadzeniu w Kolshult 10 lipca 1542 r.

Gustaw Waza zrozumiał, że niebezpieczeństwo jest o wiele większe, niż początkowo sądził. W połowie lipca 1542 r. zarządził przeprowadzenie nowych werbunków i nakazał zbrojnej szlachcie zebrać się w sierpniu 1542 r. w Jönköping, gdzie miano oczekiwać w gotowości do uderzenia przeciw powstańcom.

Reakcja Chrystiana III

Ze swej strony warunki traktatu sojuszniczego, zawartego w 1541 r. na spotkaniu obu monarchów w pogranicznym Brömsebro, wypełnił król Danii Chrystian III, który zdecydowanie stanął po stronie Gustawa Wazy. Na początek uspokoił sytuację w Blekinge poprzez szereg ustępstw na rzecz mieszkańców, a z czasem wysłał także do dyspozycji króla szwedzkiego oddziały pomocnicze. Nie udało mu się jednak powstrzymać, mimo podejmowanych wysiłków, wsparcia jakiego udzielali powstańcom w Smålandzie mieszkańcy Blekinge.

Pierwsze starcia i zawarcie rozejmu

W lipcu 1542 r. doszło także do pierwszych poważniejszych walk. W połowie tego miesiąca powstańcy opanowali Växjö i zamek biskupi Kronoberg. Wokół zamku Bergkvara doszło do zaciętych walk powstańców z oddziałem jazdy Gustava Olssona (Stenbock), namiestnika Västergötlandu i szwagra Gustawa Wazy, który nie otrzymał na czas królewskiego rozkazu o koncentracji w Jönköping.

Zamiast tego wkroczył do zachodniego Smålandu na czele pośpiesznie zebranych w Västergötlandzie 400 konnych. Po drodze udało mu się zahamować dalsze rozszerzanie się buntu na Finnveden, gdzie na tingu w Värnamo zmusił zebranych do złożenia przysięgi królowi. Tam też dowiedział się o wezwaniu na ting mieszkańców Värendu, którzy mieli zebrać się w Växjö i tam podjąć decyzję o przyłączeniu się do Nilsa Dacke.

W tej sytuacji Gustav Olsson (Stenbock) pośpiesznie ruszył na czele swoich ludzi w kierunku Växjö, aby uprzedzić Nilsa Dacke i w imieniu króla przyjąć przysięgę od zgromadzonych. Jego działanie wywołało odwrotny efekt od zamierzonego. Na wieść o marszu jego oddziału w okolicach Växjö zebrało się pospolite ruszenie chłopskie z Värendu. Królewski szwagier został zmuszony szukać osłony w umocnionym zamku Bergkvara należącym do Ture Trolle. Tutaj też doszło do zaciętych walk, a następnie do rozmów, w których osobiście uczestniczył Nils Dacke. Jego osobiste bezpieczeństwo gwarantowało przekazanie zakładnika. Wcześniej strona chłopska zdecydowanie odmówiła wydania swojego przywódcy z uzasadnieniem, „że Dacke jest dobrym człowiekiem, który zawsze […] chciał dobra ludu”[17].

W trakcie negocjacji Nils Dacke oświadczył, że warunkiem zaprowadzenia spokoju jest przywrócenie dawnych praw i mszy oraz zniesienie nowo zaprowadzonych podatków i obciążeń. W realizacji tych dążeń oczekuje na pomoc ze strony całego Smålandu, a jego celem jest dobro ludu. Rozmowy zakończyły się zawarciem 24 lipca 1542 r. rozejmu, który miał obowiązywać do początku listopada 1542 r. Warunki były dość niejasne, a poszczególne kwestie sporne, zwłaszcza sprawy podatkowe, zamierzano rozpatrzyć w trakcie dalszych rozmów.

Dla powstańców oznaczało to spory sukces. Dotąd niezdecydowani przyłączali się do buntu, a powstanie obejmowało kolejne okręgi Smålandu. Do Gustawa Wazy i jego otoczenia dotarło, że powstanie stanowi jeszcze większe zagrożenie, niż do tej pory sądzono.

Walki w jesieni 1542 r.

Król był niezadowolony z zawartego 24 lipca 1542 r. w Bergkvara zawieszenia broni i nie zamierzał go zatwierdzać, dążąc do bezwzględnego stłumienia buntu siłą. Oświadczył jednak, że będzie przestrzegał warunków rozejmu tak długo, jak będzie mu to odpowiadać.

Przygotowania obu stron

Jednocześnie trwały energiczne przygotowania do wyprawy na Småland. W Jönköping zbierały się oddziały szlacheckie, które miały zostać wzmocnione niemieckimi landsknechtami, rozlokowanymi w okolicach Sztokholmu. Swój udział w dalszych walkach landsknechci uzależnili jednak od zwiększenia żołdu i dopiero we wrześniu 1542 r. przybyli na wyznaczone miejsce. W Jönköping dołączył także, posuwając się wzdłuż rzeki Lagan, duński oddział pomocniczy.

W drogę wyruszył sam Gustaw Waza, który w połowie września 1542 r. założył swoją kwaterę na zamku Stegeborg w Östergötlandzie. W jego najbliższym otoczeniu w tym czasie znaleźli się przedstawiciele arystokracji: Sten Eriksson (Leijonhufvud), Gustav Olsson (Stenbock), Svante Stensson (Sture) i Per Brahe.

Przygotowania królewskie nie uszły uwadze powstańców, którzy nie mieli już złudzeń, że warunki rozejmu nie zostaną dotrzymane. Jednocześnie było to dla nich sygnałem do wznowienia działań. Wójt Östra härad w Njudung został przepędzony i niedługo potem zabity. Podobny los spotkał wójta sąsiedniego Västra härad. Do niepokojów i napadów na szlachtę dochodziło też w Finnveden, gdzie splądrowano i spalono siedzibę wójta Jörena Jönssona. Pod kontrolą Nilsa Dacke szybko znalazł się cały Värend, Njudung i härad Södra Vedbo. Powstanie rozszerzało się dalej na Norra Vedbo, Ydre, Kinda i pas wybrzeża na północ od Kalmaru. Powstańcy byli gotowi na odparcie uderzenia, a ich wysunięte zostały rozlokowane na szlakach spodziewanych ataków.

Wznowienie walk

Pod koniec sierpnia 1542 r. główne siły królewskie, w liczbie ponad 2000 żołnierzy, pod dowództwem Larsa Siggessona (Sparre) wkroczyło do Smålandu. Napotkały tutaj na zdecydowany opór szybko zmobilizowanych oddziałów chłopskich. Wojska królewskie, ciągle atakowane po drodze, dotarły 27 września 1542 r. w okolice Växjö. W lasach wokół miasta doszło do walk, w których nie odniosły żadnych sukcesów i zostały zmuszone do odwrotu.

W tym czasie wysłany z Linköping drogą w kierunku Kalmaru oddział pomocniczy w sile kilku chorągwi[18] landsknechtów pod dowództwem Månsa Johanssona (Natt och Dag) został 14 września 1542 r. pokonany pod Kisa. Słabiej uzbrojone oddziały chłopskie z Norra Vedbo, Ydre, Kinda i z pasa wybrzeża na północ od Kalmaru zajęły dogodne pozycje za przygotowanymi wcześniej zaporami z podciętych drzew i zmusiły do ucieczki ogarniętych paniką landsknechtów, z których jedynie niedobitki dotarły z powrotem do Linköping.

Powstanie rozszerzyło się na południowy Östergötland. Sytuacja w tej prowincji była napięta i w każdej chwili groziła wybuchem niezadowolenia. W drugiej połowie września 1542 r. do Söderköping zwołano prowincjonalny ting.

Gustaw Waza nieprzerwanie rozsyłał listy kierowane do poszczególnych prowincji kraju, w których przedstawiał powstańców jako bandę smålandzkich złodziei, na których czele stoi morderca i bluźnierca działający w porozumieniu z wrogami państwa. Ponadto król zapewniał, że jego wojska odnoszą sukcesy i zadają wielkie straty buntownikom, zaś sprzymierzeńcem w tej walce jest szwagier Gustawa Wazy, król duński Chrystian III. W innych listach dziękował za dotychczasową wierność i obiecywał wysłuchać skarg ludności na urzędników królewskich, a winni nadużyć mieli zostać ukarani. Doświadczył tego m.in. członek Rady, możny z Östergötlandu Axel Eriksson (Bielke), któremu na rzecz Korony skonfiskowano majątek. Niełaska Gustawa Wazy spadła nawet na namiestnika Västergötlandu, szwagra króla Gustava Olssona (Stenbock).

Sukcesy powstańców. Zagrożenie Östergötlandu

Tymczasem do końca października 1542 r. wojska królewskie zostały wyparte z prawie całego obszaru Smålandu i wycofały się z powrotem do Östergötlandu. W ślad za nimi podążały oddziały chłopskie.

Wobec tego zagrożenia, a także aby zyskać na czasie przebywający na zamku Stegeborg Gustaw Waza został zmuszony do szukania porozumienia z powstańcami. Zamiarem króla było zaprowadzenie wśród nich podziałów poprzez szukanie porozumienia z poszczególnymi okręgami. W tym celu nawiązano kontakty z mieszkańcami Jönköping i wiernymi królowi chłopami. Nie przyniosło to jednak spodziewanych efektów, a pod koniec października 1542 r., w krytycznym dla strony królewskiej momencie, powstańcy stanęli na południe od Linköping, skąd przeprowadzano liczne wypady na północ, m.in. na Skänninge i Vadstena. Za broń chwycili także górnicy i kowale z okolic Tjällmo, Godegård i Risinge w Östergötlandzie.

Rozejm

W chwili zawarcia w listopadzie 1542 r. nowego rozejmu w rękach królewskich pozostawał jedynie Kalmar i okolice Jönköping. Pod kontrolą powstańców znajdowała się środkowa i wschodnia część Smålandu, południowy Östergötland i wyspa Olandia, gdzie w październiku 1542 r. przy wsparciu powstańców chłopskich ze stałego lądu wymordowano królewskich wójtów i przedstawicieli szlachty. Zamordowano m.in. lagmana Olandii Johana Kyle, tego samego który w 1521 r. w Smålandzie stał na czele powstania przeciw Chrytianowi II. Poza tym powstańcy mieli duże wpływy w Finnveden i Blekinge. Niespokojnie było także w południowej części Västergötlandu.

Opór powstańców był większy niż się w otoczeniu królewskim spodziewano. W walkach chłopi wykorzystywali doskonałą znajomość terenu oraz umiejętność walki w lesie. Stosowali z wielkim powodzeniem zapory ze wcześniej podciętych drzew, pułapki itp. Dzięki temu tradycyjnie uzbrojone w kusze pospolite ruszenie chłopskie zapewniło sobie sporą przewagę nad wysłanymi do tłumienia powstania niemieckimi landsknechtami, którzy byli nieomal bezradni w walce w trudnym terenie leśnym. Doskonale działał także system wici, dzięki któremu chłopi z zagrożonych terenów szybko stawiali się w gotowości do walki w wyznaczonym miejscu.

Zima 1542/1543 r. Zawieszenie broni i propaganda królewska

Porozumienie rozejmowe zawarto 8 listopada 1542 r. w Linköping. Gustaw Waza zlecił członkom Rady prowadzić rozmowy bezpośrednio z przywódcą powstania, Nilsem Dacke. Ze swej strony król obiecał uwzględniać petycje chłopów i amnestię dla powstańców, podczas gdy Nils Dacke zaprzysiągł królowi zaprzestanie walki oraz wierność i wsparcie w zwalczaniu jego wrogów, zarówno wewnętrznych i zewnętrznych. Najważniejsze kwestie sporne miały zostać rozwiązane w przyszłości.

Porozumienie osiągnięte w Linköping zostało zatwierdzone przez Gustawa Wazę 25 listopada 1542 r. Tego samego dnia w Växjö zebrał się zwołany przez Nilsa Dacke landsting, na którym ogłosił pokój i wezwał mieszkańców Smålandu do dotrzymania warunków porozumienia. Relacja z przebiegu zebrania została zamieszczona w kronice Rasmusa Ludvigssona. Celem przywódcy powstania było osiągnięcie trwałego pokoju z królem na gruncie powrotu do starych praw i zwyczajów oraz zaprowadzenie w prowincji ładu i porządku[19].

Następnie Nils Dacke ulokował się w położonym na północ od Växjö dawnym zamku biskupim Kronoberg, gdzie m.in. spędził Boże Narodzenie 1542 r. Zawarty rozejm dawał mu czas na wzmocnienie pozycji jako głównego przywódcy powstania. Niektórzy lokalni dowódcy chłopscy prowadzili działania na własną rękę, otwarcie występując przeciw niemu. Lokalne spory doprowadziły w wielu miejscach do krwawych starć pomiędzy zwaśnionymi grupami.

Jednocześnie Nils Dacke wyznaczał swoich wójtów i zwoływał zgromadzenia w każdym häradzie. Na zwołanym w dzień Nowego Roku 1543 tingu mieszkańcy Olandii obiecali mu, że już nigdy nie wpuszczą urzędników królewskich na wyspę.

Propaganda królewska

Czas zyskał także Gustaw Waza, który zawarte porozumienie nazywał „kurzym pokojem”. Najpilniejszy cel osiągnięto – rozszerzanie się powstania na północ, na obszar Östergötlandu, zostało zahamowane. Jednocześnie trwały zakrojone na szeroką skalę przygotowania militarne. W Niemczech werbowano landsknechtów. Intensywnie działała królewska propaganda, odmalowująca powstańców w jak najgorszym świetle.

W pismach kierowanych do ludności chłopskiej Smålandu i Östergötlandu tłumaczono, że powrót do „dawnych czasów” (gammalt och fornt) oznacza w rzeczywistości powrót do dawnego ucisku ze strony Kościoła katolickiego i tyranii Chrystiana II. W listach kierowanych do szlachty całego kraju król przekonywał, że chłopi stanowią zagrożenie dla ich życia i własności.

Akcja propagandowa kierowana była także do mieszkańców centralnych prowincji kraju, gdzie usiłowano oczerniać chłopów ze Smålandu, przedstawiając ich jako wrogów i zdrajców. Obwiniano ich o spowodowanie wzrostu cen żywności poprzez prowadzenie handlu przygranicznego z prowincjami duńskimi, gdzie wywożono smålandzkie woły i masło. Zahamowanie tego procederu przez króla miało doprowadzić do wybuchu powstania. Smålandczyków oskarżano także o wolę podporządkowania się Danii, czego dowodem miały być ich związki z mieszkańcami Blekinge. Zaprzeczano także zasługom mieszkańców prowincji w walce z Chrystianem II Tyranem.

Obszar objęty powstaniem został odcięty od dostaw podstawowych artykułów żywnościowych, które skierowano do innych prowincji. Akcja propagandowa i blokada przyniosły oczekiwany efekt, przyczyniając się do powstania zamętu wśród chłopów.

Sprawa interwencji książąt niemieckich

Rozwój sytuacji w Szwecji był z uwagą obserwowany także przez zagranicznych wrogów Gustawa Wazy. Kontakty z Nilsem Dacke nawiązał książę Meklemburgii-Güstrow Albrecht VII. Do księcia meklemburskiego przyłączył się palatyn reński Fryderyk (od 1544 r. elektor Palatynatu jako Fryderyk II), żonaty z córką Chrystiana II Oldenburga, Dorotą.

Albrecht VII wysuwał pretensję do tronu szwedzkiego już podczas wojny hrabskiej (1534–1536). Pewną rolę odgrywał tutaj przebywający w jednym z meklemburskich klasztorów zbiegły ze Szwecji biskup Skary Magnus Haraldsson. Palatyn reński z kolei uważał się za spadkobiercę swojego teścia, Chrystiana II. Celem była detronizacja króla Szwecji i zajęcie jego miejsca. Całą akcję wspierał cesarz Karol V. Propaganda cesarska ukazywała Gustawa Wazę jako uzurpatora i tyrana. W liście skierowanym do Nilsa Dacke obiecywano chłopskiemu przywódcy majątek i tytuł szlachecki.

Hans Plog, mieszczanin z Rostocku i wysłannik księcia Albrechta VII, przybył do zamku Kronoberg i został przyjęty przez Nilsa Dacke pod koniec listopada 1542 r. Przedstawił tutaj ofertę współdziałania przeciwko wspólnemu wrogowi – Gustawowi Wazie, który miał zostać zdetronizowany, a jego miejsce miał zająć książę Albrecht. Całej akcji miał patronować cesarz Karol V.

Nils Dacke odrzucił tę propozycję, powołując się na zawarte w Linköping porozumienie z królem, oświadczając że jedynie w wypadku złamania przez Gustawa Wazę warunków porozumienia nawiąże bliższą współpracę z księciem meklemburskim i cesarzem.

Otrzymawszy taką odpowiedź Hans Plog opuścił 29 listopada 1542 r. Kronoberg i udał się w drogę powrotną przez Blekinge. W Ronneby został jednak pojmany przez Duńczyków i następnie stracony. W ten sposób kilka tygodni później Gustaw Waza został poinformowany przez króla duńskiego o misji Hansa Ploga i odpowiedzi jaką ten otrzymał na zamku Kronoberg.

Pomimo odrzucenia oferty księcia Albrechta, Nils Dacke dla wzmocnienia swej pozycji w dalszych negocjacjach z przedstawicielami króla próbował wykorzystać fakt nawiązania kontaktu ze stroną cesarską, dając do zrozumienia, że może liczyć na pomoc ze strony władców niemieckich.

Późną zimą 1543 r. palatyn reński i książę Albrecht VII przy poparciu cesarza Karola V szykowali się do wspólnej akcji wojskowej przeciw królowi szwedzkiemu. Ich wojska zbierały się w północnych Niemczech, w okolicach Bremy. Prowadzono także intensywne przygotowania polityczne. Uważa się, że podjęta w lutym 1543 r. przez Nilsa Dacke zdobycia Kalmaru miała na celu opanowanie dogodnego portu do lądowania wojsk książąt niemieckich.

Jednak, według Larsa-Olofa Larssona, jest mało prawdopodobne, aby Nils Dacke i jego otoczenie zimą 1542/1543 r. miało jakiekolwiek kontakty z wysłannikami księcia meklemburskiego i palatyna reńskiego[20]. Dopiero w lutym 1543 r. obaj książęta wystosowali pismo do przywódcy powstania. Kolejne listy wysłano w marcu, m.in. pismo palatyna reńskiego z nadaniem szlachectwa dla Nilsa Dacke i obietnicą wielkich nadań ziemskich w wypadku powodzenia powstania. Nie jest jednak pewne, czy do Nilsa Dacke w ogóle dotarły jakieś listy.

Wieści o przygotowaniach wojskowych w północnych Niemczech doszły do Gustawa Wazy i jego otoczenia za pośrednictwem Chrystiana III i powracających z Francji członków wysłanego tam poselstwa z kanclerzem Conradem von Pyhy na czele. Kanclerz pozostał w Bremie i Hamburgu, gdzie zaczął werbować landsknechtów. Pozostawał także w kontakcie z Chrystianem III. Efekty przyniosła także prowadzona przez niego w Niemczech skuteczna akcja propagandowa. Powstańcy w Smålandzie zostali przedstawieni jako rzecznicy katolicyzmu, co było wystarczającym argumentem dla protestanckich książąt i miast, aby zachować dystans do planów interwencji w Szwecji.

Interwencja militarna książąt niemieckich do Szwecji nigdy nie doszła do skutku. Zamiast tego w kwietniu 1543 r. Conrad von Pyhy na czele zwerbowanych niemieckich landsknechtów i przy wsparciu Duńczyków zorganizował atak na terytorium Meklemburgii. Wojska zebrane przez księcia Albrechta VII do ataku na Szwecję zostały rozproszone, a on sam zmuszony do ucieczki[21]. Jednocześnie powstanie w Smålandzie zostało stłumione przez Gustawa Wazę.

1. Albrecht VII, mal. nieznany (Wikimedia Commons)
2. Fryderyk II Wittelsbach, mal. Barthel Beham, 1533 r. (Wikimedia Commons)

Wznowienie działań w 1543 r. Koniec powstania

23 stycznia 1543 r. na zwołanym przez Gustawa Wazę zjeździe w Örebro podjęto decyzję wznowienia działań wojennych. Powstanie miało zostać bezwzględnie zduszone. Gruntowne przygotowania zostały zakończone. Planowano przeprowadzenie dwóch ataków: od północy z Östergötlandu i od zachodu z Västergötlandu. Zawieszenie broni zostało zerwane przez króla pod koniec stycznia 1543 r.

W lutym 1543 r. powstańcy Nilsa Dacke zaatakowali położone w Östergötlandzie Stegeborg i Mjölby. Nie odnieśli przy tym większych sukcesów. Podjęto także bezowocną próbę zdobycia Kalmaru, który został jedynie zablokowany przez duże siły powstańcze.

W tym czasie wojska królewskie dowodzone przez Larsa Siggessona (Sparre) zebrały się w Vadstena, skąd w lutym 1543 r. wkroczyły w głąb zbuntowanej prowincji, napotykając po drodze na twardy opór. Udało się im jednak odnieść spore sukcesy. Z rąk powstańców odbito m.in. Kisa i Vimmerby. Jednocześnie od strony Västergötlandu wtargnął drugi oddział, który posiłkowany przez wojska duńskie skierował się w stronę Värendu.

Główne siły królewskie, w liczbie 4000 żołnierzy, wymaszerowały z Linköping 10 marca 1543 r., kierując się na Kalmar. Przed dniem Wielkiej Nocy, który przypadał na 25 marca 1543 r., doszło do decydującego starcia. Bitwa rozegrała się w bliżej nieokreślonym miejscu w okolicach między Målilla a Virserum[22] (prawdopodobnie na zamarzniętym jeziorze Hjorten) i zakończyła się całkowitą klęską powstańców. Nils Dacke został ciężko ranny już we wczesnej fazie starcia (kula przeszła przez jego oba uda). Oddziały chłopskie zostały rozproszone, a ich przywódca wyniesiony z pola bitwy i ukryty w lasach.

Odniesiona porażka i wyeliminowanie Nilsa Dacke załamało wolę walki wśród powstańców. Rozpoczęto pertraktację. Dowódcy królewscy obiecywali poddającym się amnestię. Kolumna królewska atakująca od strony Västergötlandu osiągnęła Växjö i zajęła zamek Kronoberg. W ciągu kilku następnych tygodni władza królewska na zbuntowanym obszarze została przywrócona.

Do pełnego uspokojenia sytuacji jednak nie doszło. W połowie czerwca 1543 r. Nils Dacke odzyskał na tyle siły, że jeszcze raz stanął na czele wiernych mu chłopów. Tym razem reakcja wojsk królewskich była szybka i zdecydowana. Po odniesieniu pewnych sukcesów, Nils Dacke musiał uciekać, ścigany przez ludzi króla i kilku dawnych zwolenników. Skierował się w kierunku swoich rodzinnych stron. Po kilku tygodniach został dogoniony w gęstych lasach w okolicach Rödeby w północnej części Blekinge, gdzie 1 sierpnia 1543 r. został zabity.

Ciało Nilsa Dacke przewieziono do Kalmaru, gdzie zostało połamane kołem i poćwiartowane. Odciętą głowę, na którą nałożono miedzianą koronę, zatknięto na pal i wystawiono na murach miasta ku przestrodze. Podobny los spotkał innych dowódców powstańczych. Zostali straceni, a ich ciała wystawiono na widok publiczny. Powstanie chłopskie w Smålandzie dobiegło końca.

Następstwa

Powstanie Nilsa Dacke było ostatnim wielkim powstaniem chłopskim w historii Szwecji. Gustaw Waza wykorzystał je jako pretekst do wzmocnienia władzy centralnej we wszystkich prowincjach państwa. Szczególnie dotkliwie odczuli to mieszkańcy Smålandu. Część byłych powstańców zostało straconych, ich zagrody spalono. Nakładano ogromne grzywny. Pod bezpośredni zarząd wójtów królewskich przekazano wszystkie nadania w Smålandzie. Dużą grupę chłopów deportowano karnie do Finlandii, gdzie po wcieleniu do armii mieli strzec wschodniej granicy państwa. Do Finlandii deportowano także wielu księży.

Wytępiono całą rodzinę Nilsa Dacke. Jego wuj, Olof Dacke, był łamany kołem, a ciało poćwiartowano. Podobny los spotkał innych członków rodu. Dziesięcioletni syn Nilsa Dacke umarł w niewyjaśnionych okolicznościach po przewiezieniu do Sztokholmu. Jednocześnie król, z obawy wybuchu nowych niepokojów, napominał swoich wójtów do umiaru w represjach, które miały być skierowane przede wszystkim wobec najaktywniejszych uczestników powstania. Na najbardziej niespokojnych terenach postępowano bardziej ostrożnie.

Był to także punkt zwrotny w systemie rekrutacji do armii Gustawa Wazy. Do tej pory składała się ona w większości ze zwerbowanych zagranicą cudzoziemców, głównie niemieckich landsknechtów. Było to bardzo kosztowne, a przebieg powstania pokazał, że oddziały chłopskie były bardzo skuteczne w walce z nimi.

Gustaw Waza mógł się w ten sposób przekonać, że w granicach jego państwa jest pod dostatkiem ludzi zdatnych do służby wojskowej. Odtąd do armii szwedzkiej rekrutowano przede wszystkim w kraju, a największy pobór odbywał się w częściach kraju uważanych za niespokojne, m.in. w Smålandzie. W ten sposób starano się także zapobiec nowym wybuchom niepokojów. Pod koniec lat 50. XVI w. armia szwedzka liczyła około 15 000 zbrojnych, z czego trzecia część pochodziła ze Smålandu.

Represje wobec duchowieństwa

Konsekwencje poniósł Kościół. Bezpośrednio po zaprowadzeniu reformacji Kościół w Smålandzie, a zwłaszcza diecezja Växjö, był traktowany stosunkowo łagodnie. Sytuacja zmieniła się po powstaniu 1542–1543. Po śmierci biskupa Växjö, Jönsa, w 1542 r. król nie wyznaczył jego następcy. Po stłumieniu powstania wyznaczono jedynie dziekana z ograniczonymi uprawnieniami, który administrował diecezją. Taka sytuacja trwała do 1553 r., kiedy wyznaczono ordynariusza diecezji z uprawnieniami biskupa. Växjö odzyskało tym samym swoją dawną pozycję centrum kościelnego Smålandu. Jednak biskupa diecezji Växjö wyznaczono dopiero w 1569 r.

Gustaw Waza wysuwał wobec Kościoła w Smålandzie poważne oskarżenia o udział w buncie, kierując m.in. utrzymany w ostrym tonie list do kapituły w Växjö. Oskarżenia te są znacznie przesadzone, ale prawdą jest, że niektórzy księża wsparli powstańców służąc m.in. jako pisarze. Posłużyły to jako pretekst do dalszych konfiskat własności kościelnej, zwłaszcza zagospodarowanej ziemi.

Na rzecz Korony przejęto zamek biskupi Kronoberg, który został przebudowany i umocniony. Zamek Kronoberg stał się ważnym ogniwem w systemie obrony południowej granicy państwa. Przypominał także o sile władzy centralnej. Duchowieństwo protestanckie stało się ważną częścią aparatu państwowego, pełniąc ważne funkcje w administracji oraz przekazując z ambony wagę posłuszeństwa wobec władzy królewskiej[23].

Kategorie:Artykuły, Historia Szwecji, Nowożytność, Wojny, powstania

Tagi: Gustaw Waza, Powstania w Szwecji, Powstanie Nilsa Dacke, Småland