Wojna domowa w Danii w latach 1534–1536 przeszła do historii pod nazwą wojna hrabska, hrabiowska lub wojna hrabiów (duń. Grevens Fejde, szw. Grevefejden, niem. Grafensfehde). Nazwa konfliktu pochodzi od dowodzącego wojskami lubeckimi hrabiego Krzysztofa Oldenburga (duń. Christoffer af Oldenborg). Przyczyną wojny była sprawa następstwa tronu duńskiego. Ważną rolę odegrały także kwestie handlowe i religijne. Wojna zakończyła się w 1536 r. zwycięstwem króla Chrystiana III, czego najważniejszym skutkiem było przeprowadzenie reformacji w Danii, a następnie w Norwegii i na Islandii. Dalszemu osłabieniu uległa pozycja Lubeki i Hanzy w handlu bałtyckim.

Chrystian III; mal. Jacob Binck, 1550 r., Det
Nationalhistoriske Museum Fredriksborg Slot
(Wikimedia Commons)

Przyczyny

10 kwietnia 1533 r. na zamku Gottorp zmarł król Fryderyk I. Władza przeszła w ręce duńskiej rady państwa (Rigsraad), która miała dokonać wyboru nowego władcy. W skład rady, liczącej wówczas 50 członków, wchodzili biskupi i przedstawiciele arystokracji. Rada była podzielona na dwa obozy – katolików i zwolenników reformacji. Zapadła decyzja zwołania zjazdu (herredag) do Kopenhagi na dzień 1 lipca 1533 r., na którym miano przede wszystkim dokonać wyboru nowego władcy oraz zająć się uregulowaniem spraw religijnych.

W wyznaczonym dniu do Kopenhagi przybyli członkowie rady, biskupi i przedstawiciele zamożnej szlachty. Tron miał przypaść jednemu synów zmarłego Fryderyka I. Najstarszy z nich, książę holsztyński Chrystian, był zadeklarowanym luteraninem, zaś młodszy Hans (ur. 1521) katolikiem. Wyborowi Chrystiana sprzeciwili się biskupi zasiadający w radzie. W tej sytuacji postanowiono przesunąć elekcję na lato następnego roku. Oficjalnym powodem było nieprzybycie w wyznaczonym czasie na zjazd do Kopenhagi przedstawicieli Norwegii. Do lata 1534 r. władzę miała sprawować rada państwa. Członkowie rady zachowali pełnię władzy w swoich lennach. Tym samym pełnia władzy znalazła się w rękach szlachty.

Na zjeździe w Kopenhadze w 1533 r. pozycja Kościoła katolickiego w Danii została wzmocniona. Zdecydowano, że biskupi będą mogli nadal obsadzać probostwa i inne urzędy kościelne; w ich rękach miało pozostać także sądownictwo diecezjalne. Zobowiązano się także do zwrotu zabranych kościołów i dóbr kościelnych.

Postanowienia w sprawach religijnych zostały przyjęte przez skłaniające się ku reformacji mieszczaństwo z niezadowoleniem. Mieszczaństwo, przy wsparciu przychylnym reformacji przedstawicieli szlachty, nawiązało z pominięciem rady bezpośredni kontakt z księciem Chrystianem i wysunęło propozycję oddania mu korony. Chrystian nie wyraził zgody – prawdopodobnie nie chciał przyjmować korony jedynie z rąk mieszczaństwa i części szlachty.

Stanowisko Lubeki i sprawa Chrystiana II

Próbę wykorzystania zaistniałej w Danii sytuacji podjęła hanzeatycka Lubeka, której monopol w handlu bałtyckim został zagrożony w pierwszej połowie XVI w. przez konkurencję, przede wszystkim ze strony kupców niderlandzkich. Powstania w Lubece w 1530 i 1531 r. doprowadziły do przewrotu. Władzę w mieście na rzecz warstw uboższych utracił patrycjat. W 1533 r. burmistrzem Lubeki został Jürgen Wullenwever. Podjął on próbę ratowania pozycji Hanzy poprzez zwiększenie wpływów Lubeki w Danii. Jednak nawiązane z duńska radą rozmowy nie przyniosły spodziewanych efektów i niedoszło do odnowienia dawnego układu. W tej sytuacji burmistrz Lubeki podjął realizację swojego pomysłu utworzenia nowego związku nad Morzem Bałtyckim. W jej skład wejść miała m.in. Kopenhaga i Malmö, które odniosły się życzliwie do realizacji tego pomysłu. Oba miasta spodziewały się tą drogą uzyskać większą samodzielność, podobną do statusu wolnych miast Rzeszy.

Niedługo potem duńska rada zawarła przymierze z Niderlandami. Z tego powodu burmistrz Lubeki przystąpił do działania, wysuwając kandydaturę do tronu duńskiego uwięzionego w 1532 r. Chrystiana II. Równocześnie do Danii miał wyruszyć na czele zwerbowanych sił hrabia Krzysztof Oldenburg. Spodziewano się, Chrystian II nada Hanzie nowe przywileje w Danii.

Zdetronizowany w 1523 r. przez szlachtę Chrystian II cieszył się dużą popularnością wśród chłopów i mieszczaństwa duńskiego. Podjął on nieudaną próbę odzyskania tronu w 1531 r. Został jednak przewieziony do Kopenhagi i uwięziony na zamku Sønderborg.

Początek wojny (1534)

Po wylądowaniu na Zelandii w maju 1534 r., hrabia Krzysztof Oldenburg został przychylnie przyjęty przez mieszczaństwo. Po stronie Chrystiana II i Lubeki opowiedziała się Kopenhaga i Malmö. Przeciw szlachcie wystąpiło chłopstwo i mieszczaństwo Fionii i Jutlandii (poza jej południowo-wschodnią częścią). Duża część szlachty na Zelandii wraz z biskupem Roskilde przeszło na stronę dawnego króla. Na czele zwolenników Chrystiana II w Kopenhadze stanął burmistrz Ambrosius Bogbinder, w Malmö zaś decydującą rolę odgrywał burmistrz Jørgen Kock. Dzięki temu pod kontrolą wojsk Krzysztofa Oldenburga znalazła się cała wschodnia część Danii z Zelandią i Skanią. Pozycja zwolenników Chrystiana II była tam tak silna, że przystąpiono w jego imieniu do zbierania podatków.

Objęcie tronu duńskiego przez księcia Chrystiana holsztyńskiego (Chrystian III) w 1534 r.

W tym czasie szlachta Jutlandii zaoferowała koronę królewską księciu Chrystianowi holsztyńskiemu. Do wezwania przyłączyła się także szlachta z Fionii. Postępy wojsk Krzysztofa Oldenburga przestraszyły szlachtę Jutlandii i radę państwa. Było jasne, że Lubeka chce narzucić Danii nowego, sprzyjającego interesom Hanzy władcę. Zjazd szlachty jutlandzkiej zebrał się w Ry niedaleko Aarhus. Zdecydowano się wezwać księcia Chrystiana do objęcia tronu duńskiego. Przedstawiciele szlachty i rady państwa przybyli do Holsztynu, gdzie przebywał książę Chrystian. Wezwanie zostało przyjęte i 19 sierpnia 1534 r. na zjeździe w Horsens nowemu królowi Danii złożono hołd. Nie spisano wówczas Haandfaestning. Książę obiecał utrzymać istniejący stan w kwestiach religijnych.

Działania wojenne w 1534 r. Powstanie chłopskie na Jutlandii

W maju 1534 r. wojska zwerbowane w Lubece wylądowały pod wodzą hrabiego Krzysztofa Oldenburga na Zelandii, która szybko znalazła się pod kontrolą zwolenników Chrystiana II. Mieszkańcy Malmö pod przywództwem burmistrza Jørgena Kocka przejęli kontrolę nad miastem i nad zamkiem Malmöhus. Rozpoczęły się pertraktacje ze szlachtą Skanii na temat warunków poparcia Chrystiana II. Jørgen Kock udzielił także dużej pożyczki Krzysztofowi Oldenburgowi.

W północnej Jutlandii wybuchło we wrześniu 1534 r. powstanie pod wodzą Klementa Andersena (Szyper Klement), chłopa z pochodzenia zajmującego się kupiectwem i żeglarstwem. Wzywał on chłopów do walki o sprawę Chrystiana II, który, jak się spodziewano, miał polepszyć ich dolę. Z czasem do powstania przyłączała się zastraszona uboga szlachta. Klement zapowiedział, że będzie wieszał tych, którzy nie poprą powstania. W ręce powstańców wpadł Aalborg i następnie cała północna Jutlandia.

Szlachta zlekceważyła przeciwnika i 16 października 1534 r. powstańcy chłopscy pod wodzą Klementa Andersena pokonali na Jutlandii oddziały szlacheckie w bitwie pod Svenstrup na południe od Aalborga. Jesienią 1534 r. pod kontrolą powstańców oraz Lubeki znajdowało się większość Jutlandii oraz Zelandia i Skania.

Powstanie chłopskie na Jutlandii zahamowało dopiero przybycie Johanna Rantzau na czele niemieckich landsknechtów i jazdy. Rantzau w czasie szybkiego przemarszu przez Jutlandię rozbił oddziały powstańcze i 18 grudnia 1534 r. zajął po kilkudniowym oblężeniu, a następnie splądrował Aalborg. Zginęło ok. 700-800 powstańców chłopskich. Do niewoli dostali przywódcy powstania, m.in. Klement. Przywódców ścięto, zaś chłopi utracili prawo własności do zajmowanej ziemi. Poza tym musieli zapłacić za tzw. wykup głowy.

1. Ścięcie Szypra Klementa, grawiura nieznanego autora (1574) (Wikimedia Commons)

Działania wojenne w 1535 r. Oblężenie Kopenhagi

Stłumienie powstania chłopskiego w północnej Jutlandii znacznie poprawiło pozycję księcia Chrystiana. Lubece udało się przeciągnąć na swoją stronę księcia meklemburskiego Albrechta, który wysłał na Zelandię oddziały pod wodzą Johanna von Hoya. Jednak wynik wojny wydawał się być przesądzony.

Interwencja Gustawa Wazy. Działania wojenne w Skanii

Chrystianowi udało się na początku 1535 r. opanować przy pomocy szwagra, króla Szwecji Gustawa Wazy, Skanię. W dniu 12 stycznia 1535 r. stoczono bitwę pod Helsingborgiem, gdzie w decydującym momencie starcia na stronę Chrystiana przeszedł dowódca zamku Kärnan, Tyge Krabbe, który skierował ogień artylerii zamkowej na oddziały lubeckie. Helsingborg dostał się w ręce Szwedów, a następnie został przekazany Chrystianowi. Szlachta Skanii przeszła na stronę Chrystiana.

Walki na Fionii. Bitwa pod Øksnebjerg (11 czerwca 1535 r.)

W marcu 1535 r. oddziały Chrystiana pod wodzą Johanna Rantzau zostały wysadzone na Fionii, gdzie wojska hrabiego Krzysztofa Oldenburga stawiły im zaciekły opór. Do decydującej bitwy doszło 11 czerwca 1535 r. pod Øksnebjerg, niedaleko Assens. Wojska hrabiego Krzysztofa Oldenburga zostały pokonane. W bitwie poległ hrabia Johann von Hoya. W następstwie ran odniesionych w starciu zmarł biskup Fionii – dawny arcybiskup Uppsali, Gustav Trolle. Fionia znalazła się pod kontrolą Chrystiana III.

Diałania na morzu

Flota lubecka poniosła latem 1535 r. klęskę w bitwie morskiej pod Bornholmem, a następnie w cieśninie Svendborgsund na południe od Fionii, pokonana przez okręty duńskie, szwedzkie i z Prus Książęcych pod wodzą admirała Pedera Skrama. Miesiąc później Skram zajął Korsør.

Oblężenie Kopenhagi. Zawarcie pokoju z Lubeką

Dzięki sukcesowi na morzu wojska królewskie mogły bezpiecznie wylądować w lipcu 1535 r. na Zelandii, szybko zajmując prawie całą wyspę. 24 lipca 1535 r. Kopenhaga została zablokowana od strony lądu. Na morzu panowała flota Pedera Skrama. Oblężenie Kopenhagi trwać miało rok. Opór stawiało także m.in. Malmö.

W tym czasie powstańcy utracili wsparcie ze strony Lubeki, gdzie w sierpniu 1535 r. Jürgen Wullenwever utracił swoje stanowisko, a władza powróciła w ręce dawnej rady (Wullenwever został stracony we wrześniu 1537 r.). W lutym 1536 r. Lubeka zawarła pokój z Chrystianem III.

1. Oblężenie Kopenhagi (1535–1536), ksylograf z 1879 r. na bazie miedziorytu z 1599 r., wyk. Hermann Hamelmann (Wikimedia Commons)

Następstwa wojny

Kopenhaga kapitulowała, po wyczerpaniu zapasów żywności, 29 lipca 1536 r. Powstanie zostało zakończone. Chrystian III wjechał do Kopenhagi 6 sierpnia 1536 r. Nowy król potwierdził większość przywilejów miasta. Ze swoimi przeciwnikami obszedł się stosunkowo łagodnie. Hrabia Krzysztof Oldenburg został skazany na banicję, jego stopa nie mogła stanąć na ziemi duńskiej. Przebaczenie otrzymał burmistrz Malmö, Jørgen Kock. Nie chciał także mścić się na chłopach, chociaż w tym czasie niemieccy landsknechci palili miasta i wsie, mordując pojmanych.

12 sierpnia 1536 r. w Kopenhadze zostali uwięzieni biskupi katoliccy. Opór przeciw reformacji został tym samym złamany. Skonfiskowane dobra kościelne użyto m.in. do spłaty długów zaciągniętych w czasie wojny.

Najważniejszymi skutkami zwycięstwa Chrystiana III było przeprowadzenie reformacji luterańskiej w Danii oraz dalsze osłabienie pozycji Lubeki i Hanzy w handlu bałtyckim. Pozycja szlachty duńskiej została wzmocniona.

Rozwojem wypadków w Danii interesowały się inne państwa, przede wszystkim Holendrzy. Decydującą rolę odgrywały tutaj czynniki handlowe – swobodny przewóz zboża przez cieśniny duńskie był sprawą o strategicznym znaczeniu dla handlu państw nadbałtyckich. Restauracja Chrystiana II, sprawcy krwawej łaźni sztokholmskiej, była także sprzeczna z interesami Gustawa Wazy, szwagra księcia Chrystiana holsztyńskiego (Chrystiana III).

Kategorie:Artykuły, Historia Danii, Historia Szwecji, Lubeka, Nowożytność, Wojny, powstania

Tagi: Chrystian III Oldenburg, Dania XVI wiek, Gustaw Waza, Hanza, Wojny domowe i powstania w Danii, Wojny w XVI wieku