19 lutego (2 marca)[1] 1714 r. rozegrała się jedna z większych bitew wielkiej wojny północnej (1700–1721) – bitwa pod Storkyro (lub pod Napue)[2]. Do starcia doszło pod niewielką wsią Napo (fiń. Napue), niedaleko kościoła Storkyro (Isokyrö) w Ostrobotni. Słabsze liczebnie wojska szwedzkie pod dowództwem generała-majora Carla Gustafa Armfeldta zostały pokonane przez siły rosyjskie księcia Michaiła Golicyna. W jej rezultacie Finlandia znalazła się do 1721 r. pod wyniszczającą okupacją rosyjską.

Widok na pole bitwy pod Storkyro, rys. z 1894 r. (Wikimedia Commons)

Preludium

W 1703 r. Rosjanie wyszli nad Bałtyk, zdobywając obszar u ujścia Newy do Zatoki Fińskiej, gdzie na miejscu niewielkiej szwedzkiej osady i twierdzy Nyen skans rozpoczęli budowę Petersburga. Oznaczało to narodziny mocarstwowości rosyjskiej. W tym czasie główne siły szwedzkie pod wodzą Karola XII zaangażowane były w działania na terenie Polski.

Po klęsce pod Połtawą (1709) okazało się, że armia szwedzka nie jest już zdolna do obrony posiadłości Szwecji położonych po drugiej stronie Bałtyku. Szwedzi w 1710 r. utracili Inflanty i Estonię z Rygą i Rewlem oraz Wyborg i Kexholm z okręgami. Do obrony szwedzkich prowincji bałtyckich oraz Finlandii używano głównie jednostek fińskich (nazywanych hakkapeliter), które do tej pory jedynie w niewielkim stopniu brały udział w kolejnych kampaniach Karola XII[3].

Plany rosyjskie i duńskie przewidywały działania zaczepne, które zagrozić miały bezpośrednio Sztokholmowi i doprowadzić do szybkiego zakończenia wojny. Rozważano przede wszystkim dwa kierunki. Przewidywano uderzenie od strony Danii poprzez południową Szwecję w kierunku Sztokholmu oraz od wschodu poprzez Finlandię i Wyspy Alandzkie. Uderzenie na Szwecję południową uważano za najważniejsze. Poprzedzić je miało uderzenie na Finlandię, gdzie zamierzano związać jak największe siły szwedzkie. Atak na Skanie został jednak odparty pod Helsingborgiem (1710) przez Magnusa Stenbocka.

Działania wojenne w Finlandii (1712–początek 1714)

Uderzenie rosyjskie na Finlandię nigdy nie doszło do skutku tak, jak to pierwotnie zamierzano. Siły były niewystarczające i plany Piotra I zdobycia Åbo (Turku) zostały na razie odłożone na przyszłość. W tym czasie wojska rosyjskie były zaangażowane w walki na innych frontach wokół Bałtyku oraz wojnie z Turcją. Pierwsze uderzenie na Finlandię miało więc charakter rekonesansowy. Celem operacji rosyjskiej było zajęcie południowo-wschodniej części Finlandii, aby w ten sposób zabezpieczyć się przed ewentualnym atakiem szwedzkim na obszar wokół budowanego Petersburga.

Działania przeciw Finlandii rozpoczęły się w sierpniu 1712 r. Rosjaníe zatrzymali się jednak na linii rzeki Kymmene älv  (Kymijoki), skąd następnie wycofali się ze względu na problemy z zaopatrzeniem. Kampania 1713 r. była już lepiej zaplanowana i przeprowadzona większymi siłami. W maju 1713 r. pod Helsingfors (Helsinki) przybyła rosyjska flota wiosłowa z carem na pokładzie. Latem 1713 r. południowa Finlandia znalazła się pod kontrolą rosyjską. Wojska szwedzkie w Finlandii, pod dowództwem gen. Georga Lybeckera, zostały zmuszone do odwrotu. W końcu sierpnia 1713 r. Rosjanie na krótko zajęli Åbo (Turku). Problemy z zoptrzeniem zmusiły ich jednak do wycofanie się w rejon Helsingforsu (Helsinek), gdzie koncentrowały się główne siły rosyjskie. Przed powrotem wraz z flotą wiosłową do Petersburga, Piotr I wydał rozkaz generałowi-admirałowi Fiodorowi Apraksinowi, aby ten zaatakował zimą 1713/1714 wojska szwedzkie znajdujące się w środkowej Finlandii.

W sierpniu 1713 r. dowództwo nad armią szwedzką w Finlandii objął gen. Carl Gustaf Armfeldt. Możliwości skutecznej obrony były niewielkie. Armia szwedzka znajdowała się w trudnej sytuacji, opisanej przez gen. Armfeldta w liście do Sztokholmu. Brakowało wszystkiego. Kasa wojenna była pusta, oficerowie nie otrzymywali swych pensji, za którą mogliby nabywać żywność (oficerowie nie otrzymywali porcji żywnościowych, mieli je nabywać we własnym zakresie za wypłacaną im pensję). Oddziały głodowały i były niezdolne do podjęcia zakrojonych na szerszą skalę działań. Rozpoznanie nie funkcjonowało, m.in. ze względu na niedożywione i wyczerpane konie. Finlandia została zostawiona przez rządzących w Sztokholmie własnemu losowi.

Problemy aprowizacyjne sparaliżowały armię szwedzką. Podobne problemy, chociaż nie na tak dużą skalę, mieli też Rosjanie. Jesienią 1713 r., zgodnie z rozkazem cara, wojska rosyjskie ruszyły w głąb Finlandii. W październiku 1713 r. rozegrała się bitwa przy kościele Pälkäne. Wojska szwedzkie zostały pokonane i zmuszone do odwrotu na północ, w kierunku Ostrobotni (szw. Österbotten, fiń. Pohjanmaa). Wojska rosyjskie pod dowództwem księcia Michaiła Golicyna rozłożyły się na kwatery zimowe. Jednak już w grudniu 1713 r. Rosjanie przystąpili do dalszych działań. Ich celem było spustoszenie południowej części Ostrobotni i uniemożliwienie podjęcia stamtąd działań zaczepnych przez armię szwedzką wiosną 1714 r. Na początku lutego 1714 r. wojska księcia Golicyna posuwały się od południa w głąb tej prowincji.

Bitwa

Strona szwedzka

Generał Carl Gustaf Armfeldt zajął pozycje obronne nad rzeką Kyro älv (Kyrönjoki), ok. 30 km na wschód od Vasa (Vaasa) na wysokości wsi Napo (Napue) w parafii Storkyro (Isokyrö). 16 (27) lutego 1714 r. odbyła się rada wojenna w plebanii kościoła Storkyro (Isokyrö). Gen. Armfeldt był zdecydowany wydać otwartą bitwę. Prawdopodobnie było to spowodowane listem jaki otrzymał ze Sztokholmu, w którym wyrażono nadzieję, że wojska szwedzkie są w stanie stawić skuteczny opór. Pozostali uczestnicy narady, m.in. dowódcy regimentów, generał-major Reinhold Johan De la Barre i komisarz wojenny Johan Henrik Frisius, opowiedzieli się za kontynuacją odwrotu do chwili otrzymania większych posiłków. Gen. Armfeldt zdołał jednak przeforsować swoją decyzję. Osłabiona i głodująca armia szwedzka szykowała się do bitwy z przeważającymi siłami przeciwnika. Nastroje w obozie były przygnębiające. Pułkownik Johan Stiernschantz nie wytrzymał napięcia i opuścił armię (zdezerterował), aby ratować życie.

Zachowały się dość szczegółowe informacje na temat liczebności i składu armii szwedzkiej (za wyjątkiem jej artylerii). Gen. Armfeldt dysponował liczbą ok. 4100 żołnierzy, z czego 2700 piechoty i 1400 kawalerii. Historyk fiński Eirik Hornborg szacuje siły szwedzkie na ok. 4500 ludzi. Artyleria (7-9 dział) została rozmieszczona na umocnionych stanowiskach przed pozycjami piechoty. Regimenty prawie wyłącznie pochodziły z Finlandii. Wojska gen. Armfeldta można określić jako armię fińską pod szwedzkim dowództwem.

Kawaleria składała się z regimentów Nylands-Tavestehus, Åbo-Björneborg, i Viborg-Nyslott oraz zaciężnej jednostki dragonów. Piechota składała się z jednostek pochodzących z regimentów Viborg, Tavestehus, Åbo, Savolax, Björneborg i Nyland oraz z zaciężnego batalionu Wattranga. Poszczególne regimenty były niepełne liczebnie i bardzo osłabione dotychczasową kampanią. Ok. 1000 żołnierzy stanowili tzw. femmänningar[4] i pospolite ruszenie pochodzące z 6 parafii Ostrobotni. W skład pospolitego ruszenia wchodził także oddział milicji mieszczańskiej z Vasa (Vaasa). Nie były to oddziały pełnowartościowe i były używane głównie do ochrony taboru i innych działań pomocniczych

Po naradzie 16 lutego regimenty ustawiły się w szyku bojowym pomiędzy wsiami Napue i Taipale, na obu brzegach zamarzniętej rzeki Kyro älv (Kyrönjoki), ok. 3 km na południowy wschód od kościoła Storkyro (Isokyrö). Kawaleria została ustawiona na skrzydłach, piechota w centrum. Przed frontem szyku szwedzkiego na wzniesieniu położona była wieś Napue, której sześć zabudowań zostały przystosowane do obrony.

Dni 16 i 17 lutego były wyjątkowo mroźne. 18 i 19 lutego mróz zelżał, lecz przyszły zimne wiatry. Oddziały szwedzkie biwakowały w ciężkich warunkach. Tym którzy przeżyliby bitwę oraz najbliższym poległych obiecano równowartość miesięcznego zarobku. W ten sposób próbowano podnieść niskie morale jednostek.

Strona rosyjska

Dzień przed bitwą wojska rosyjskie odpoczywały. Książę Michaił Golicyn dysponował ok. 8500 regularnych żołnierzy, w tym 5600 piechoty i 2900 kawalerii. Do tego dochodziło ok. 650 kozaków. Dane na temat liczby dział są niepewne. Łącznie wojska rosyjskie liczyły według Eirika Hornberga ok. 9000 ludzi. Strona rosyjska dysponowała więc dwukrotną przewagą liczebną.

Na plac bitwy oddziały rosyjskie przybyły z kierunku wschodniego 19 lutego, maszerując początkowo korytem zamarzniętej rzeki Kyro älv (Kyrönjoki). Na wysokości wsi Kuivala, już w polu widzenia ze stanowisk szwedzkich, piechota i prawe skrzydło kawalerii rosyjskiej skierowały się w kierunku północnym. Rosjanie nie uformowali szyku bojowego równoległe do pozycji szwedzkich, lecz skręcili na północ. Był to plan księcia Michaiła Golicyna, który zamierzał uderzyć i złamać lewe skrzydło przeciwnika. Przez obszar leśny i zamarznięte bagna na północ od rzeki Rosjanie zostali przeprowadzeni przez miejscowego chłopa. W ten sposób Rosjanie wyszli na dogodną pozycję wyjściową do ataku na lewe skrzydło szwedzkie.

Starcie

Ruchy Rosjan były widoczne z pozycji szwedzkich. Już przed południem przybyły oddziały kozaków i dragonów. W południe zaczęły przybywać rosyjskie siły główne. Gen. Carl Armfeldt, jeżdżąc konno pomiędzy szeregami swoich wojsk, zagrzewał żołnierzy do walki „za króla i ojczyznę”. Według jego relacji o przebiegu bitwy żołnierze mieli okazywać odwagę przed czekającą ich bitwą, prosząc Boga o pomoc. Gen. Armfeldt zauważył także, że rosyjskie siły główne kierują się na północ. Szwedzki dowódca za późno zrozumiał manewr Rosjan. Zdołał jednak szybko wydać rozkazy zmiany frontu szyku szwedzkiego, co też dość sprawnie wykonano. Kiedy manewr zwrotu był już zakończony, wydano rozkaz przeprowadzenia ataku wyprzedzającego uderzenie rosyjskie.

Na prawym skrzydle szwedzkim atak odniósł spore sukcesy. Armaty zdołano przysunąć na 30 m przed szeregi rosyjskie, przez co Rosjanie ponieśli duże straty od ognia kartaczowego. Na 10 m przed linią rosyjską oddziały szwedzkie oddały jedyną salwę, po czym ruszyły do ataku na bagnety. Rosyjskie lewe skrzydło nie było jeszcze gotowe do walki, Rosjanie nie zdołali nawet oddać żadnej uporządkowanej salwy. Według relacji gen. Armfeldta, wywiązała się zaciekła walka na broń białą. Wojska szwedzkie zdobyły pewną liczbę dział rosyjskich. Pierwsza linia piechoty rosyjskiej została zmuszona do cofnięcia się. W tym momencie gen. Armfeldt wydał rozkaz zaprzestania ataku i uporządkowania szeregów. Po pewnym czasie atak podjęto na nowo. Rosjanie zdołali jednak dzięki swej przewadze liczebnej uporządkować swoją linię i powstrzymać atak przeciwnika.

Na lewym skrzydle szwedzkim, gdzie dowodził pułkownik Odert Reinhold von Essen, uderzenie nie przebiegało już tak dobrze. Atakujące oddziały szwedzkie napotkały na zorganizowany opór przeważających liczebnie sił przeciwnika. Pierwsza linia rosyjska na tym skrzydle składała się z 5 batalionów, a kolejne 3 bataliony pozostawały w rezerwie. Regularne salwy rosyjskie przysporzyły wiele ofiar wśród atakujących, których uderzenie zostało powstrzymane. Jednocześnie rosyjscy dragoni i kozacy obeszli szwedzkie lewe skrzydło i zaatakowały od tyłu. Rezerwa szwedzka złożona była jedynie z 4 mniejszych pododdziałów pospolitego ruszenia. W chaotycznej walce lewe skrzydło szwedzkie zostało zniszczone. Gen. Armfeldt wysłał jeszcze na pomoc kawalerię[5] i część uporządkowanej piechoty, jednak silny atak rosyjski na centrum i prawe skrzydło zmusił oddziały szwedzkie do ucieczki.

Bitwa przyniosła duże straty stronie szwedzkiej. Według Eirika Hornborga straty w szeregach Armfeldta wyniosły prawie 2500 żołnierzy, z czego 1600 poległych. Wielu z nich wykrwawiło się lub zamarzło w nocy po bitwie. Rosjanie pozostawili najciężej rannych bez opieki. Niepogrzebane ciała leżały jeszcze przez wiele tygodni po bitwie. Straty rosyjskie były także wysokie i sięgały 1800-2000 zabitych i rannych. Poległo co najmniej 400 żołnierzy, z których większość zostało pogrzebanych na cmentarzu w Storkyro (Isokyrö).

1. Carl Gustaf Armfeldt, mal. David von Krafft, pocz. XVIII w. (Wikipedia Commons)
2. Książę Michaił Michaiłowicz Golicyn, mal. nieznany, XVIII w. (Wikimedia Commons)
3. Szkic bitwy pod Storkyro wykonany przez gen. Armfeldta (Wikipedia Commons)

Następstwa

Bezpośrednim następstwem bitwy była okupacja całej Finlandii aż do końca wojny (1721). Zaopatrzenie operującym w północnej części kraju oddziałom rosyjskim zapewniała teraz flota wiosłowa, która operowała w archipelagu w okolicach Åbo (Turku). Armia i flota szwedzka nie mogła temu przeciwdziałać. Rosyjska flota wiosłowa odegrała decydującą rolę w dowozie zaopatrzenia dla wojsk rosyjskich w Finlandii. Był to wówczas biedny, słabo zaludniony kraj, który nie mógł utrzymać tak pokaźnych sił. Wymuszane kontrybucje i rabunki dokonywane zwłaszcza w Ostrobotni były niewystarczające i większość zaopatrzenia dla oddziałów rosyjskich musiała być sprowadzana. Ostrobotnię planowo pustoszono już bezpośrednio po bitwie pod Storkyro, aby w ten sposób zapobiec ewentualnemu uderzeniu szwedzkiemu przez tę prowincję.

Okres okupacji rosyjskiej Finlandii w latach 1713–1721 jest nazywany „wielkim gniewem” (szw. stora ofreden, fiń. isoviha; okupacja Finlandii w latach 1742–1743 w czasie wojny czapek jest określana jako „mały gniew” – lilla ofreden, pikkuviha). Okupacja rosyjska niosła za sobą duże konsekwencje dla kraju i ludności Finlandii. Odbudowa niektórych obszarów trwała jeszcze wiele lat po zakończeniu wojny. Tysiące ludzi opuściło swoje domy, m.in. personel szwedzkiej administracji lokalnej, co dodatkowo utrudniło działanie rosyjskiej administracji okupacyjnej.

Kategorie:Artykuły, Bitwy, Historia Finlandii, Historia Rosji, Historia Szwecji, Nowożytność

Tagi: Bitwy wielkiej wojny północnej, Wielka wojna północna