Powstanie przeciw Erykowi XIV doprowadziło do jego detronizacji (1568). Następcą Eryka został, z poparciem arystokracji zasiadającej w Radzie i pozostałej szlachty, jego młodszy brat przyrodni Jan III. Podobnie jak Eryk, Jan III miał rozległe zainteresowania i zdolności. Interesował się przede wszystkim teologią i sztuką. Jego poczucie estetyki skłaniało go ku katolicyzmowi, co znalazło odzwierciedlenie w przygotowanej przez niego w 1576 r. nowej liturgii, tzw. „Czerwonej księdze”. Szczególnym zamiłowaniem darzył architekturę. Sprowadzał zagranicznych architektów, budowniczych i artystów, przy których pomocy przebudowywał i ozdabiał m.in. katedry, kościoły i zamki obronne.

Rysunek pieczęci Jana III, 1571 r. (Wikimedia Commons)

Sytuacja wewnętrzna. Jan III, szlachta i książę Karol Sudermański

W czasie panowania Jana III Wazy (1568–1592) wyraźnie zaznaczyły się dążenia szlachty i duchowieństwa luterańskiego do wzmocnienia swojego znaczenia poprzez wywierania wpływu na władzę królewską wysuwanymi przez te grupy postulatami i programami. Wzrosła rola i pozycja riksdagu jako instytucji politycznej. Poważną rolę odegrał tutaj najmłodszy syn Gustawa Wazy, książę Karol Sudermański, który przez długi czas pozostawał w opozycji wobec Jana III i z tego powodu szukał oparcia właśnie w riksdagu i zebranych tam stanach. Wreszcie w polityce tego okresu poważną rolę odegrała arystokratyczna Rada Królestwa.

Podczas swojej koronacji w 1569 r. Jan III poszerzył przywileje szlachty, m.in. poprzez zmniejszenie podatków, udzielenie zwolnień ze służby wojskowej dzierżawców ziemi należącej do szlachty i ułatwienie jej dostępu do wyższych urzędów. Obiecał także nie dopuścić cudzoziemców i ludzi „nisko urodzonych” do zasiadania w Radzie.

W tym czasie wśród arystkracji wykrystlizowały się wyraźne i precyzyjnie sformułowane dążenia polityczne tej grupy. Czołową rolę odegrali tutaj, jako główni ideolodzy arystokracji, Hogenskild Bielke i Erik Sparre. Ich celem było zwiększenie udziału szlachty w rządach państwem kosztem władzy królewskiej.

Hogenskild Bielke zbierał stare dokumenty, aby w ten sposób udowodnić, że szlachta w dawnych czasach miało o wiele szersze uprawnienia. Erik Sparre, solidnie wykształcony i znajdujący się pod wpływem kontynentalnych idei, był zdecydowanym zwolennikiem podziału władzy. Swoje poglądy wyraził w dziele Pro lege, rege et grege (1585), stwierdzając, że w rządach państwem król powinien ściśle współpracować z arystokratyczną Radą.

Początkowo relację Jana III z arystokracją były poprawne i właśnie w tej grupie król szukał oparcia w konflikcie z księciem Karolem Sudermańskim, prowadzącym samodzielną politykę w swoim księstwie. Z czasem jednak sprzeczne interesy króla i arystokracji zaznaczały się coraz wyraźniej. Elekcja Zygmunta, wychowanego w wierze katolickiej syna i następcy Jana III, na tron polski w 1587 r. oznaczała przyszłą unię personalną pomiędzy Szwecją i Rzecząpospolitą. Należało uregulować kwestie związane z nieobecnością następcy Jana III w Szwecji. Osiągnięto tymczasowe porozumienie w tej sprawie, wydając w 1587 r. tzw. statuty kalmarskie, w których poczyniono znaczne ustępstwa na rzecz szlachty.

Do zaostrzenia konfliktu Jana III z arystokracją doszło w 1589 r. Podczas spotkania Zygmunta z ojcem, które odbyło się w Rewlu w obecności członków Rady, Jan III zażądał od syna abdykacji w Polsce i powrotu do Szwecji. Zdecydowanie sprzeciwiła się temu Rada, która obawiała się konfliktu z Rzecząpospolitą. Jan III odebrał to jako ingerencję w jego prywatną politykę dynastyczną i w odpowiedzi usunął kilka osób z Rady. Jednocześnie doszło do polepszenia relacji między królem i księciem Karolem Sudermańskim, którego znaczenie wzrosło kosztem arystokracji zasiadającej w Radzie. Dobre stosunki między braćmi utrzymały się do śmierci Jana III w 1592 r.

Książę Karol Sudermański prowadził niezależną politykę, zarządzając z Nyköping swoim księstwem, obejmującym Södermanland, Närke i Värmland. Zakładał manufaktury, warsztaty i nowe miasta – Mariestad i Karlstad, wspierał handel. Kwitnące gospodarczo księstwo przypominało samodzielne państwo. Pozycja księcia Karola Sudermańskiego, nazywanego „księciem-przedsiębiorcą”, była na tyle silna, że nie dopuścił do przeprowadzenia na terytorium księstwa wprowadzonych przez Jana III reform kościelnych. Ważną rolę przeciw jakimkolwiek zmianom w liturgii odegrał opór samego księcia, przeciwnika katolicyzmu i gorliwego luteranina, posądzanego nawet o sprzyjanie kalwinizmowi.

Polityka kościelna Jana III

Poprzednik Jana III, król Eryk XIV kontynuował antykatolicką politykę kościelną swojego ojca, pozostawiając jednak Kościołowi szwedzkiemu więcej swobody. W tym czasie arcybiskup Laurentius Petri pracował nad nową luterańską ordynacją kościelną, wydaną w 1571 r. (1571-års kyrkoordning) i przyjętą rok później.

W 1575 r. wydano Nova ordinatia ecclesiastica, jako dodatek do ordynacji kościelnej z 1571 r. Celem było poprzez kompromisowe zapisy zbliżenie doktryny luterańskiej do katolickiej, do czego dążył Jan III. Znalazło to przede wszystkim wyraz w opracowanej przez niego i wydanej w 1576 r. nowej liturgii – Liturgia Svecanæ Ecclesiæ catholicæ et orthodoxæ conformis, powszechnie nazywanej od koloru okładek „Czerwoną księgą” (Röda boken).

Próby jej wprowadzenia spotkały się gwałtownym i zdecydowanym oporem ortodyksyjnej części duchowieństwa luterańskiego. Wielu duchownych sprzeciwiających się zaprowadzeniu nowej liturgii zostało usuniętych i zmuszonych do szukania schronienia na terytorium księcia Karola Sudermańskiego. Do Szwecji przybyli jezuici. Spory religijne zakończyły się dopiero po śmierci króla (1592). W 1593 r. na synodzie luterańskim w Uppsali całkowicie odrzucono liturgię Jana III, potwierdzając ordynację kościelną z 1571 r. i Wyznanie augsburskie jako obowiązujące.

Polityka zagraniczna. Zakończenie wojny z Danią i wojna z Moskwą

Zawarty na kongresie szczecińskim (1570) traktat pokojowy z Danią zakończył pierwszą wojnę północną (1563–1570). Jej przebieg był dla Szwecji niepomyślny, pomimo sukcesów odnoszonych na morzu. Już na samym początku wojny w ręce Duńczyków wpadł Älvsborg, ważna twierdza u ujścia rzeki Göta älv do Morza Północnego. Na mocy zawartego w Szczecinie traktatu Szwecja odzyskiwała Älvsborg i tym samym dostęp do Morza Północnego, ale za cenę wysokiego okupu (tzw. Älvsborgs första lösen – „pierwszy okup za Älvsborg”).

Pokój z Danią przyniósł uspokojenie na Półwyspie Skandynawskim. Po drugiej stronie Bałtyku pozostawały jednak nierozwiązane problemy. Latem 1570 r. z pełną siłą wybuchła wojna z Moskwą. Walki, z przerwami na czas zawieranych rozejmów, miały zakończyć się już po śmierci Jana III, w 1595 r. Działania wojenne objęły przede wszystkim Estonię i Inflanty, ale pustoszące najazdy moskiewskie kierowały się także na Finlandię. Początkowo w wojnie z Moskwą strona szwedzka współdziałała z Rzecząpospolitą, z czasem jednak wzajemne relacje uległy zdecydowanemu pogorszeniu. Wzajemnych stosunków nie polepszył, a jeszcze bardziej skomplikował, fakt obioru Zygmunta, syna Jana III na tron polski. Kończący wojnę z Moskwą traktat w Tiazwinie (1595) zatwierdzał pozostanie Estonii przy Szwecji. Na rzecz państwa moskiewskiego zrzekano się Koreły (szw. Kexholm, współ. Prioziersk) z okręgiem.

Kategorie:Artykuły, Historia Szwecji, Nowożytność

Tagi: Jan III Waza, Szwecja pierwszych Wazów, Szwecja XVI wiek